“Урысейм и цIыхушхуэ”, “Бгы лъапэм къыщIэж псынэпсу къабзэ”, “ЩIэныгъэмрэ гъащIэмрэ я лIыхъужь”, “Адыгэ бегъымбар”, “Зэманым и цIыху”…
Урысейм и иджырей еджагъэшхуэхэр, юристхэр, хабзэхъумэхэр, усакIуэхэр, тхакIуэхэр, лъэпкъ, политикэ Iуэху зезыхьэ цIыху щэджащэхэр Къалмыкъ Юрэ зэреджэу щытар аращ. Ар ХХ лIэщIыгъуэм и узэщIакIуэ гъуэзэджэт. Къалмыкъыр къэралым юстицэмкIэ и министру щытащ, СССР-м ХабзэмкIэ и Совет Нэхъыщхьэм и унафэщIу, Урысейм шынагъуэншагъэмкIэ и Советым щыщу, къэрал Думэм и депутату, Дунейпсо Адыгэ Хасэм и унафэщIыу, Къэбэрдей лъэпкъ конгрессым и тхьэмадэу, Урысей Федерацэм и гражданскэ кодексым хэлэжьыхьахэм яхэту, адыгэцIэр лъагэу иIэту илъэс куэдкIэ къэралым хуэлэжьащ, и цIэри Урысей тхыдэм къыхинащ.
Къалмыкъым хуэдэ цIыхухэм я псэр лъэпкъым хэлъщ. Апхуэдэхэм лъэпкъ зэхэгъэж ящIыркъым, псори зы унафэ щIэтмэ, зэкъуэтмэ, къэралри лъэщ хъуну я фIэщ мэхъу. Щхьэж хуэфэщэн пщIэрэ нэмысрэ игъуэтмэ, лъэпкъышхуэм зэрыщыщыр зэхищIэнущ, и щхьэр лъагэу илъэгъужынущ, жиIэт абы. А фIэщхъуныгъэм тету Къалмыкъыр псэуащ икIи лэжьащ. “Лъэпкъышхуи лъэпкъ цIыкIуи щыIэкъым. Зыр нэхъыфIу, адрейр нэхъыкIэу щытынкIэ Iэмал иIэкъым!”, — жиIэрейт абы.
Апхуэдэу, Юрэ быдэу и фIэщ хъут цIыхухэр хабзэм и пащхьэ псори щызэрызэхуэдэр. Ар жыпIэ щхьэкIэ, къэрал унафэщIхэм теухуауэ щымылажьи къохъу. Ауэ щхьэкIэр хабзэм ебэкъуамэ, къэралыгъуэр щыхупIэ щхьэщыувауэ аращ — лъабжьэр мэхъей, зэпкъырыхуну хущIокъу.
И лэжьапIэм къыщекIуэкI къэхъу-къащIэхэм теухуауэ, Къалмыкъым къыхигъэщырт: “Сыту гуапэ, ныбжьэгъу защIэми, зэIущIэм хэт лIы ткIийхэм уи лэжьыгъэр щыпхагъэкIым, къыщащтэм деж! Абыхэм къафIэIуэхуркъым уи къулыкъур, уи цIэр, уи щIыхьыр дэнэ нэсми. Ахэр щIэныгъэщ, акъылщ, лэжьыгъэщ зыхуейр”.
Къалмыкъым къыдэлэжьахэм жаIэжырт Юрэ къыщыпсалъэкIэ, зытепсэлъыхьым фIыуэ хищIыкIыу, и лэжьыгъэм ехьэлIа сыт хуэдэ упщIэми и жэуап иIэжу зэрыщытар. Юрэ и Iэзагъым и фIыгъэкIэ, депутат къудамэр мызэ-мытIэу зэхэзэрыхьыгъуэм къикIыфащ.
90 гъэхэм хамэ къэралыгъухэм я демократическэ институтхэр Урысейми къыхэпшэхъуащ: парт бжыгъэншэхэр къэунэхуащ, экономикэм зихъуэжащ. КъекIуэкI зэхъуэкIыныгъэшхуэхэм теухуауэ, Къалмыкъым жиIауэ щытащ: “А псом пэщIэувэн къару щымыIатэмэ, ди къэралыгъуэщIэм къыщекIуэкI демократическэ зэхъуэкIыныгъэхэр нэхъ ин хъунти, Швейцарием и зэхэлъыкIэм техьэ федерацэ къэунэхунут. ИтIанэ лъэпкъ зэхэгъэж ящIынут, щIыналъэхэм “хуитыныгъэ” жаIэнут!”.
Къалмыкъым Iуэху ирихьэжьар и кIэм нигъэсынут. И гъащIэр абы елъытарэ, икIуэтын хуеймэ, псалъэ лей къыхэмыгъэкIыпхъэмэ, и Iуэху еплъыкIэр властым пэщIэувэми, жиIам текIынутэкъым. КъулыкъущIэр унафэщIхэм щепсалъэкIэ, и пащхьэ итым нэхърэ зимыгъэнэхъыкIэу, и пщIэрэ и нэмысрэ иIыгъыжу апхуэдэ цIыхут. Къалмыкъым и хьэлыр къигъэлъэгъуащ 1994 гъэм, ШынагъуэншагъэмкIэ Урысей Федерацэм и советыр зэхашэу, урысеидзэр Шэшэн щIыналъэм ирашэну унафэ щащIам.
А зэманым Къалмыкъыр Урысейм юстицэмкIэ и министырт, щIэпхъэджагъэм ебэн комиссэм и унафэщIт. ЗэIущIэр зэрыщIидзэу, Ельциным къыхилъхьа унафэ шынагъуэм щхьэкIэ псоми Iэ здаIэту, абы арэзы зэдытехъуэну. Юрэ псалъэ щIэлъэIуащ. “Зэ умыпIащIэ!”, къыфIэIуэхуакъым ар къэралым и Iэтащхьэм. КъыкIэлъыкIуэуи, ЗыхъумэжынымкIэ Урысейм и министрым псалъэ иратащ. Абы зэрыжиIэмкIэ, унафэм тету, урысеидзэр Шэшэным ирашэмэ, махуэ зыбжанэм къриубыдэу псори ягъэсэбырыжынут. Къалмыкъыр абыкIэ арэзытэкъым, Ельциныр къедэIуэну зэрыхуэмеями къигъэдзыхакъым. Абы и фIэщ хъут Урысеймрэ Шэшэн республикэмрэ яку къыдэхъуа зэгурымыIуэныгъэр лъыгъажэ къыхэмыхьэу, мамырыгъэкIэ пхузэфIэгъэкIыну. ЗэIущIэм къекIуэлIахэм унафэ ткIий къызэращтэр щилъагъум, Къалмыкъым а Iуэхум теухуауэ и гум илъ псори утыку кърилъхьащ, ауэ зыми зэхахакъым. Министр къулыкъум текIа нэужьи, Юрэ куэдрэ игу къеуащ а Iуэхугъуэр. Зы хэкIыпIэ гуэр щыIэххэу, Къалмыкъым и Iэ ирихьэхынутэкъым, псалъэн щигъэтынутэкъым. Арати, етIуанэ махуэм тридзэри, Къэбэрдей-Балъкъэрым лъэтащ, икIэщIыпIэкIи Грознэ нэсри, Дудаев Джохар зыхуигъэзащ, зауэ зэрыхэмышэу, мамырыгъэкIэ хьэргъэшыргъэр зэхагъэкIыну тригъэгушхуэу. Къалмыкъым хузэфIэкIат Дудаевыр къигъэдэIуну, ауэ, гувакIэт — урысеидзэр Шэшэн щIыналъэм зэрырашэмкIэ Москва унафэ къыщыдэкIат. Абы Къалмыкъыр зыкIи хэIэбэжыфынутэкъым. Юрэ зэпымычу жиIэт лъэпкъхэм я зэхуаку гужьгъэжь къызэрыдинэнур, мамырыгъэм, зэкъуэшыгъэм пщIэ хуэщIын зэрыхуейр.
Къалмыкъым апхуэдэу акъылыфIэу зыкъигъэлъэгъуащ 1992 гъэм Налшык къалэ цIыхубэ зэгухьэныгъэхэм зыкъыщаIэтами — я пашэхэм ящыщ зы, Къэбэрдей лъэпкъым и конгрессым и унафэщIым и къуэдзэ Щэныбэ Юрэ щаубыдам.
А зэманым дзэм унафэщIу яхэта генерал Куликовым иужькIэ итхыжащ: “Къалмыкъым сыщыIущIам сэ жесIащ, мы зэщIэхъееныгъэр, сыт хуэдэ Iэмал ирехъуи, къэдгъэувыIэну унафэ дызэриIэр, лъы гъэжэн хуейми дыкъызэрымыувыIэнур, къыкIэлъыкIуэнумкIи жэуап зыхьыр а унафэр къытхуэзыщIар зэрыарар. Ар хуабжьу гузавэт икIи къызэлъэIуащ лъыгъажэ къыхэдмыгъэкIыну. Дэ дыхуиттэкъым унафэм дебэкъуэну, ауэ, зыгуэрым Iэмал къигъуэтрэ, зыкъэзыIэта гупыр игъэсэбырыжыфмэ, Iэщэм дымыIэбэну къэзгъэгугъащ. Сэ фIы дыдэу сощIэж а дакъикъэр… Къалмыкъыр щыту, дзэм унафэ естащ. Къэгъазэ зэрыщымыIэр къыгурыIуагъэнт Къалмыкъым, операцэр щIэдмыдзэну къызэлъэIуащ, сыхьэтыр блым ирихьэлIэу цIыхубэр къызэтригъэувыIэнуи псалъэ къызитащ. Пэжыр пэжщ, и псалъэр иIыгъыжащ!”.
А махуэм Правительствэм и унэм деж щызэхуэсахэм фIыуэ ящIэж — зауэр къэзыгъэувыIар Къалмыкъ Юрэт!
Къэбэрдей лъэпкъым и конгрессым и тхьэмадэ къулыкъум Юрэ щIытекIар, ар зригъэкIуэну лъэмыкIыу аратэкъым, атIэ (езым зэрыжиIауэ), цIыхубэмрэ властымрэ зэкъуэттэкъым, зэгурыIуэтэкъыми аращ. И лъабжьэм щыщIэдзауэ, и щхьэкIэм нэс лъэпкъыр зэкъуэтын хуейщ, жиIэт абы.
“Сэ нэрыуфIыцI-щхьэрыуэу сыщытыфынукъым, “хьэуэ” къыхэмыкIыуи, унафэу къысхуащIым сыщIэтыфынукъым. Сэ сыапхуэдэ цIыхукъым, апхуэдэу сесакъым. ДызэгурыIуэфыну сщIэмэ, хэкIыпIэ щыIэмэ, сэ зэи си щIыб къэзгъэзэнукъым, ауэ узэбакъуэ мыхъун, иумыгъэнэхыфын гуэрхэри щыIэщ”, — итхыжащ Къалмыкъым.
Къалмыкъ Юрэ и гъащIэм хэтащ иджыри зы Iуэхугъуэшхуэ — абы и псалъэм елъытат абхъаз лъэпкъым и къэкIуэну псор.
Псом япэ, къыхэгъэщыпхъэщ, Куржы-Абхъаз зауэр къызэрыбгъэувыIэн Iэмал зэрыщымыIар. Сыту жыпIэмэ, Куржыр напIэзыпIэм Абхъазым теуат, хъыбарыншэу. Абы ищIыIужкIэ, Куржым ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и министрым псалъэ итат и лъэпкъэгъухэр мин бжыгъэкIэ зауэм хэкIуэда пщIондэ, абхъаз лъэпкъыр имыгъэкIуэдауэ мыувыIэну.
Къалмыкъыр асыхьэту Налшык къэпсэлъащ икIи Дунейпсо Адыгэ хасэм къыбгъэдэкIыу адыгэ лъэпкъыр къыхуриджащ Абхъазым къыщхьэщыжыну. ИужькIэ, езыр Къэбэрдей-Балъкъэрым къэлъэтащ, зауэм зыхуэзыгъэхьэзыр адыгэхэм якъуэувэну. “Мелуанитху ирикъу лъэпкъым и дзэр минищэ фIэкI мыхъу лъэпкъ цIыкIум теуэмэ, ар лъапсэрыхщ, лъэпкъ гъэкIуэдщ. Ар къызэрыбгурыIуэнрэ зэрыбгъэгъунрэ щыIэкъым!”, — жиIауэ щытащ Къалмыкъым.
Юрэ нэгъэсауэ адыгэлIт, абы къыдэкIуэуи дуней псом и цIыхут. Сыту жыпIэмэ, абы лъэпкъ псори и зэхуэдэт, лъэпкъ зэхэгъэж ищIыртэкъым, псоми пщIэ яхуищIырт.
И гущхьэ къэмыкIыххэу, Къалмыкъ Юрэ Дунейпсо Адыхэ Хасэм и тхьэмадэу хахауэ щытащ. Къалмыкъым ДАХ-р зрихьэху а зэщIэхъееныгъэр зыхуаухуа Iуэхугъуэхэр нэсу игъэзащIэрт, лъэпкъ Iуэхур игъэкIуатэрт. Хасэр Урысейм юстицэмкIэ и министерствэм кIэрапхащ, илъэс бжыгъэкIэ япэ плъэуэ мурадыфIхэр яухуат, я лэжьыгъэм щытепсэлъыхь газет традзэрт. Щыуагъэ зыIэщIэмыкI щыIэкъым, я Iуэхум гумызагъэ гуэр къыхэкIамэ, жэуап зыхьыр Къалмыкъым и закъуэт.
Къалмыкъыр Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэу щыхахам, журналистхэр къеупщIырт цIыхубэ зэщIэхъееныгъэм къыщIыхуэкIуэжам и щхьэусыгъуэмкIэ: зэманым зыдебгъэкIурэ, хьэмэрэ, укъызыхэкIа лъэпкъым ухуэлэжьэну тебухуэжа, жаIэурэ.
Ар зэрызэчиифIэр, зэрыщэджащэр къыхагъэщырт еджагъэшхуэхэу Алексеев, Кудрявцев, Яковлев, Эбзеев, Цыбуленко, апхуэдэу къэрал узэщIакIуэхэу Горбачев Михаил, Ельцин Борис, Черномырдин Виктор сымэ.
“Адыгэ дуней” журналым и редактор нэхъыщхьэ, усакIуэ цIэрыIуэ Аламие Геннадий мыпхуэдэу итхауэ щытащ Юрэ теухуауэ: “Хым дызэрыхуэкIуэ гъуэгур нэхущ икIи тыншщ… КIыфIым нэр ирищIыркъым — щIэкIыпIэм адрыщIкIэ хыр щолыд… Уафэр къыптехьэлъэркъым — благъэм и гугъуехьыр дэзыIыгъыф цIыху си дамэгъущ… Къалмыкъ Юрэ… Нартыжьхэм я щIэблэ, уэгум вагъуэ къезыудыхыф, къуэшыр кIыфIыгъэм, уаем къыхишын, и гъуэгур къигъэнэхун папщIэ зи гур зи бгъэм къизытхъыжыфыр си гъусэщ!”.
Къалмыкъым зрихьа къулыкъухэр бжыгъэншэщ. Абы къегъэлъагъуэ Юрэ Iуэхуу игъэхъам я инагъыр. Зыгуэр къемыхъулIамэ, зыгуэрым дэмыIэпыкъуфамэ, ар езыр и гуауэу къыщыхъурт. ЛIыхъужьым хьэлу хэлъыр Юрэ дэплъагъурт. Арат абы псори лъэIуакIуэ къыщIыхуэкIуэр — лIыхъужьу, пэрыту, пашэу къалъытэрти. Сыт хуэдэ къулыкъу зримыхьами, сыт хуэдэ Iуэху иримыхьэжьами, абы нэхъыщхьэ дунейм темыту къыщыхъурт.
Ар Думэм зэрыщIэса иужьрей мазэ бжыгъэхэр 6-нэ Къэрал Думэм и хэхыныгъэхэм техуащ. Юрэ а Хасэм Урысейм и лъэпкъхэм я зэгухьэныгъэм къыбгъэдэкIыу ирагъэблэгъат, программэ хъарзыни игъэхьэзырат, ауэ пхагъэкIакъым. ПарламентыщIэм щылэжьэну щыгугъами, и гугъэхэр нэпцIу къыщIэкIащ. Граждан кодексыр иджыри нэгъэсын хуейт, мащIэ дыдэт къэнэжар. Абы хэлIыфIыхьыну хущIэкъуами, ари къехъулIакъым.
1995 гъэм и дыгъэгъазэ мазэм щыщIэдзауэ, Юрэ ХуитыныгъэмкIэ урысей еджапIэм и унафэщIу лэжьащ. Лей къытехьами, и Iэ иримыхьэхыу, и гур зыщымыIейуэ псэуащ.
Къалмыкъым къыдэкIыгъуэ куэд тетхыхьащ, цIэ лъапIэ бжыгъэншэхэр къыфIащащ, пашэ, цIыху щэджащэ, зэчиифIэ къыхужаIэу. Ауэ, езым зэрыжиIамкIэ, политик лъэрызехьэ къыхэкIатэкъым. Зэран къыхуэхъуауэ къилъытэри и хьэлырат. Юрэ политикэм къыщыхэкIыжам куэдым я лъакъуэм банэ хэхужауэ къащыхъуащ. “Сэ политикэм сыщыхамэу, семызэгъыу къалъытэрт. Си щхьэ згъащхъэтэкъым, си щIыб згъэршыфыртэкъым, псалъэм сыдежууфыртэкъым, сэ езым си Iуэху еплъыкIэ сиIэжт, сытепыIэртэкъыми аращ политикэм сыщIыхэмызэрыхьар”, — жиIэт абы.
Юрэ щIэныгъэм, политикэм, цIыхубэ гъащIэм теухуауэ къича гъуэгуанэр къыпхуэмыхутэну инт:
1957 гъэм Юрэ Ленинград къэрал университетым и юридическэ къудамэр къиухащ;
197I гъэм (и ныбжьыр илъэс 37 ирикъуауэ) и доктор диссертацэр пхигъэкIащ;
1989 гъэм СССР-м и цIыхубэ депутату хахащ;
1990 гъэм СССР-м и Совет нэхъыщхьэм хабзэмкIэ и къудамэм и унафэщIу хахащ;
199I гъэм СССР-м и Совет нэхъыщхьэм и зэгухьэныгъэм хагъэхьащ;
1992-1993 гъэхэм ХуитыныгъэмкIэ Къэпщытэныгъэ Советым и унафэщIым и къуэдзэ ящIащ;
1993-1994 гъэхэм Урысей Федерацэм юстицэмкIэ и министр;
1996 гъэм щыщIэдзарэ и псэр пытыху ХуитыныгъэмкIэ урысей еджапIэм и ректору щытащ.
Къалмыкъыр илъэс 28-кIэ Саратов юридическэ интситутым профессору щылэжьащ. Абы Юрэ щIэныгъэхэм я кандидат, доктор бжыгъэншэхэр щигъэхьэзыращ, езым и акъылым къытехьэу гъэсэн куэд къыщIигъэкIащ.
1994 гъэм ШынагъуэншагъэмкIэ урысейм и советым хагъэхьащ, информационнэ процессхэмрэ технологиемкIэ Дунейпсо академием хэтащ.
Монографие II, щIэныгъэмкIэ тхыгъэу 200, хуитыныгъэмкIэ тхылъитI, пособиеу 7 къыдигъэкIащ.
ЦIыху гъэщIэгъуэн, щIэныгъэлI щэджащэ, юрист лъэрызехьэ Къалмыкъ Юрэ 1997 гъэм щIышылэм и 16-у дунейм ехыжащ. Черкесск щекIуэкIыну Кавказ лъэпкъхэм я зэIущIэм къэлъэтауэ, Минвод деж кхъухьлъатэм къыщехым и гур къэувыIащ…
Кавказым дежкIэ илъэс 62-р мащIэ дыдэщ. Юрэ игъэхъа Iуэхушхуэ бжыгъэншэхэр а зэман кIэщIым къибгъэтIэсэну яужь уихьэмэ, зы махуи, зы сыхьэти, зы дакъикъи къэмынэу игъэнщIын къудейуэ аращ. Абы и зы махуэр илъэс бжыгъэт.
Фырэ Анфисэ
