1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м, пщэдджыжьым сыхьэтыр 4-м нэмыцэ фашистхэр СССР-м къытеуэу къызэщIэхъея Хэку Зауэшхуэм цIыху мелуан бжыгъэхэр хэкIуэдащ. Лъэпкъыбэу зэхэс Совет Союзым щыпсэухэм мурадрэ гугъэу яIари, алъандэрэ яухуари, «пщэдей пытщэжынщ» жаIэу зрагъэтIылъэкIа псори къызэпиудат абдежым. А пщэдджыжьым лагъым гуащIэхэр зэуэ щрадзыхат Украинэм, Белоруссем, Прибалтикэм. Апхуэдэу зэтракъутат Киве, Севастополь, Житомир, Брест, Грондо, Лидэ, Кобрин, Соним, Барановичи, Шауляй, Вильнюс, Каунас къалэхэр, СССР-м и аэродромхэр, гъущI гъуэгухэр, хыдзэ хэщIапIэхэр.
Къэралыгъуэ 60-м щIигъу зыхилъэфа а Хэку Зауэшхуэр махуэ 1418-рэ екIуэкIащ. Абы и Iэужьу зэхэуэ гуащIэхэр щекIуэкIырт Европэми, Азиеми, Африкэми. Нэхъ шынагъуэжыращи, а псоми ипэ къихуэу, Германием къэралыгъуэ зыбжанэ къизэури, къарууэ къызэригъэпэщар СССР-м къриутIыпщауэ, ди хэкур ирилъэсыкIын мурад шынагъуэ иIэу къыпэщIэувауэ арат. Алъандэрэ тхыдэм имылъэгъуа зауэшхуэ зэхэзублар Германиерами, напIэзыпIэм Совет Союзым бий къыхуэхъуат Румыниер, Италиер, Словакиер, Финляндиер, Венгриер.
Совет Союзым фIэкIуэдат цIыху мелуан 27-рэ! Абыхэм ящыщу Iэщэ IэщIэлъу зауэ губгъуэм къыщаукIар цIыху мелуани 8-щ. Адрейхэр кIуэдыкIейрэ лIэкIейуэ фашистхэм къаукIащ, лъэпкъыр игъэкIуэдыжын мурад бзаджэ кърихьэкIыу. Дауи, лъэпкъ хахуэу тхыдэм ицIыху адыгэхэри хэтащ а зауэшхуэм, къызэрымыкIуэ лIыгъэ къагъэлъагъуэрэ я псэ щымысхьыжу.
Дауи, зы тхыгъэкIэ къыпхузэщIэкъуэнукъым адыгэ лъэпкъым щыщу Хэку зауэшхуэм зи щхьэ хэзылъхьахэмрэ хэлIыфIыхьахэмрэ я цIэхэр. Арами, нобэр къыздэсым зи хъыбар яIуэтэжрэ, ягъэщIагъуэ пэтми яфIэмащIэу, къытрагъэзэжурэ зи цIэ ираIуэхэр ди куэдщ.
…1942 гъэр екIуэкIырт. Бийр Кавказым къебгъэрыкIуэрт. Нэмыцэхэм Дон Iус Ростов, Кубань, Ставрополь щIыналъэхэр зыIэрагъэхьауэ чэзур зейуэ къалъыта Къэбэрдей-Балъкъэрым къыхуэкIуэрт.
Арщыдан Iэщыхъуэхэм колхоз хъушэр Дзэлыкъуэ хъупIэхэм къыщрахужым, нэмыцэхэм Бахъсэн къаухъуреихьыну хунэсат. Iэщыр мэзым щIаубыдэу мазищкIэ щаIыгъын хуей хъуащ. Арщыдан къуажэм щыщу Жэмбичэ Темыржан, Шыпш Жансит, БатIу ТIалэ сымэ я фIыгъэкIэ колхозым и Iэщхэр яхъума хъуащ икIи 37-нэ армэм и штабым иратащ.
Фашистхэм зы къуажэм иужь иту адрейр зыIэщIалъхьэрт. ЩIыпIэ IуэхущIапIэхэм партизан гупхэр (отрядхэр) къыщызэрагъэпэщырт. Абы хыхьэрт арщыдандэсхэр икIи Iэщэхэр яIыгъыу Хэкум и щхьэхуитыныгъэм щIэбэнырт. 1942 гъэм жэпуэгъуэм и 26-м нэмыцэхэм Арщыдан къуажэмрэ абы и Iэгъуэблагъэхэмрэ лагъымхэр къыхадзэурэ зэтракъутащ, цIыху куэди хэкIуэдащ.
Зэтепкъутэ хъуну псори фашистхэм Iисраф зэтращIащ. Арщыдан жылэр къыщаухъуреихьа пIалъэм къриубыдэу къуажэр бийм зэхадыгъуащ. Школхэм языхэзыр нэмыцэхэм гараж, адрейр — сымаджэщ ящIат. Хэку зауэшхуэм жыджэру хэта арщыдандэсхэм ящыщщ гвардием и подполковник, коммунист, Урысейм и къуажэ, къалэ куэд щхьэхуит къэщIыжыным зи псэ емыблэжа Елокъуэ Хъанджэрий. Абы щыхьэт тохъуэ къыхуагъэфэща дамыгъэ лъапIэхэр. Апхуэдэхэщ Бэракъ Плъыжь, Вагъуэ Плъыжь орденхэр, Хэку зауэшхуэ орденым и I, II нагъыщэхэр, медалхэр. Бэракъ Плъыжь орденыр кърата нэужь, Елокъуэр полкым и унафэщI хъуащ. Хэку зауэшхуэр иуха нэужь, 1945 гъэм и шыщхьэуIум советыдзэм къыхудэкIащ Япониеми щызэуэну. А зэпэщIэтыныгъэ гуащIэм хэтыну къыхуихуащ Хъанджэрий. Кореем и Саривон къалэм и коменданту щытащ ар. Абы щыщыIам ныбжьэгъу къыхуэхъуащ Кореем и Министрхэм я Кабинетым и УнафэщI Ким Ир Сен.
Инарыкъуей къуажэ къыщалъхуа Шэрий Цунэ и ныбжьэгъухэмрэ хьэблэм дэс сабийхэмрэ и къарууфIагъэмкIэ, лэжьыгъэр фIыуэ зэрилъагъумкIэ къахэщырт сытым дежи. И щIакхъуэ Iыхьэр пасэу къэзылэжьын щIэзыдза щIалэщIэр колхозым хыхьащ. 1940 гъэм Цунэ армэм ираджэри къулыкъу ищIащ. Зауэр къыщыхъеям ар Каунас къалэ щыIэт. Фронтым щыIухьари а къалэращ икIи Прибалтикэр зыхъумахэм яхэтащ Цунэ. 1943 гъэм и фокIадэ мазэм щыщIэдзауэ зауэр иухыху ефрейтор щIалэр 138-нэ батальоным хэтащ. Белоруссиер, Польшэр хуит щIыжыным щIэзэуащ, бийр Германием нэс ихужащ. ТекIуэныгъэ махуэшхуэр къыщыблэгъам, Шэрий Цунэ Берлин дэтт.
И пэм щыщIэдзауэ и кIэм нэс зауэм пхыкIа, псэзэпылъхьэпIэ куэдрэ ихуа щIалэр зэ уIэгъэ хъуакъым. 1946 гъэм и мазаеращ ар унэм къыщыкIуэжар.
Ефрейтор щIалэм къыхуагъэфэщащ Хэку зауэ орденым и етIуанэ нагъыщэр, Вагъуэ Плъыжь ордену тIу, «Зауэм къищигъэлъэгъуа лIыгъэм папщIэ», «Берлин къызэрищтам папщIэ», «Германием зэрытекIуам папщIэ» медалхэр. Зауэ нэужьым Цунэ Мэлгъэбэг деж щIыдагъэ къыщилъыхъуэу, Курп МТС-м, Курп Ипщэ дэт курыт еджапIэм пхъащIэу щылэжьащ.
ЗэрыцIыкIурэ дзэм къулыкъу щищIэну щIэхъуэпс Щоджэн ТIалэ курыт еджапIэ нэужьым Дон Iус Ростов дэт дзэ-политикэ училищэм щIэтIысхьащ. Ар къиухри, лейтенант щIалэр 1940 гъэм Новороссийск щыIэ гарнизоным и I50-нэ сапёр ротэм и политрукыу ягъэуващ. Куэд мыщIэу батальоныр Прибалтикэ лъэныкъуэкIэ щыIэ Шакяй къалэм деж ди къэралымрэ Германиемрэ щаIэ гъунапкъэр ихъумэну ягъэкIуащ. 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м зауэр япэу зыжьэхэуахэм ящыщщ ТIалэ. Сапёрхэм я къалэным и закъуэтэкъым ягъэзащIэр, атIэ я политрук Щоджэн ТIалэ я пашэу, псоми Iэщэ яIыгъыу пэщIэтащ бийм.
1943 гъэм и фокIадэ мазэм лейтенант нэхъыжь Щоджэн ТIалэ дзэ контрразведкэм ягъакIуэри, ар ебэнащ бийм и тIасхъэщIэххэмрэ епцIыжакIуэхэмрэ. Ар жыджэру хэтащ Совет Прибалтикэм и щхьэхуитщIыжакIуэхэм, КъухьэпIэ Пруссием нэмыцэхэр щызэтезыукIахэм. ТекIуэныгъэм и махуэм Кёнигсберг щыIэт ахэр. I949 гъэм армэм къыхэкIыжащ.
Щоджэным къыхуагъэфэщат Хэку зауэ орденым и етIуанэ нагъыщэр, Вагъуэ Плъыжь орденыр, «Москва зэрихъумам папщIэ», «Кёнигсберг къызэрищтам папщIэ», «Германием зэрытекIуам папщIэ» медалхэр. Зауэ нэужьым пенсэм тIысыжыху ТIалэ КГБ-м, МВД-м къулыкъу лъагэхэр иIыгъыу щылэжьащ.
