ЩIэныгъэхэмкIэ дунейпсо адыгэ академием и хэщIапIэм («Синдика» хьэщIэщ), видео зэпыщIэныгъэ Iэмалхэри къызэдагъэсэбэпу, зэхыхьэ гъэщIэгъуэн къыщызэрагъэпэщащ.
«ЩIыналъэхэм, зэрыщыту къатщтэмэ, ди планетэм и жьыуэпсым (климат) къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэр къызыхэкIамрэ абыхэм къарикIуэнкIэ хъунумрэ» зыфIаща зэIущIэр зэхашат зи гугъу тщIы адыгэ академием хэтхэмрэ Урысей Федерацэм ГидрометеорологиемкIэ и къулыкъум и гуэдзэн, ди республикэм и къалащхьэр зи хэщIапIэ Бгы лъагэ институтым и щIэныгъэлIхэмрэ. Зэхыхьэм хэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Абхъаз Республикэмрэ я еджагъэшхуэхэр, нэгъуэщIхэри.
ЗэIущIэр къызэIуихащ икIи иригъэкIуэкIащ ЩIДАА-м и щIэныгъэ секретарь нэхъыщхьэ, биологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, КъБР-м и Парламентым и депутат Щхьэгъэпсэу Сэфарбий.
— ДыщIызэхуэсар экологием, дунейм и щытыкIэм щIыналъэ зэхуэмыдэхэм зэрызыщахъуэжым дытепсэлъыхьын папщIэщ. А Iуэхум нэхъ хэзыщIыкIыу къэтлъытэхэр ди зэхыхьэм къыщыхэтшэм, мурад нэхъыщхьэу диIар дызытепсэлъыхьынум теухуауэ я бгъэдыхьэкIэхэр къыщедгъэIуэтэнырщ, — къыхигъэщащ Щхьэгъэпсэум.
Зэхыхьэм и япэ Iыхьэм хэтахэм ирагъэлъэгъуащ ЩIДАА-м и член-корреспондент, биологие щIэныгъэхэмкIэ кандидат, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и доцент Хьэтыхъу Iэубэчыр трыригъэха фильмыр.
Кавказ Ищхъэрэм и щIыуэпсым зэран хуэхъу щхьэусыгъуэхэм я гугъу щащIым, фильмым къыщыпсэлъахэм къыхагъэщащ къагъэсэбэп хъуну щIыгум щыщу ди планетэм къыщызэтенар кIуэтэху нэхъри нэхъ мащIэ зэрыщыхъур.
«Пэжщ, щIыр щIыпIэ-щIыпIэкIэрэ щызэхуэдэкъым, — щыжеIэ къигъэлъэгъуа и фильмым Хьэтыхъум. – А псом къахэкIыуи, щIыгу гуэрым зэми пIалъэ кIыхькIэ нартыху щыпщIэми, мыдрейхэм деж илъэс бжыгъэкIэ мыIэрысейхэр щигъэтIысыкIыпхъэщ».
Къумымрэ уэгъумрэ и гугъу щащIым, корреспондентыр щIэупщIащ: «Уэгъур нэхъ зыхуэлъэ Джылъахъстэнейм адыгэхэр дауэ итIысхьат?»
«А лъэныкъуэмкIэ щыIа адыгэхэм абы и закъуэтэкъым щIыналъэу къыхахар. Джылъахъстэнейр мы зэманым зэрысыр пащтыхьым къахуигъэна тIэкIурщ. Абы ипэкIэ нэхъ здэщысар Сунш (Сунжэ) псым и сэмэгу лъэныкъуэрт, ищхъэрэкIэ щаIэхэр хъупIэ папщIэу къагъэсэбэпу…», — жэуап къаритащ Хьэтыхъум.
АдэкIэ зэхыхьэм къыщыпсэлъащ Бгы лъагэ геофизикэ институтым пшэхэр зыдж физикэмкIэ и къудамэм и щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжь Ташиловэ Аллэ. Ар къеджащ «Дунейпсо, щIыналъэ я лъэныкъуэкIэ жьыуэпсым къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэр къызыхэкIамрэ абыхэм къарикIуэнкIэ хъунумрэ» зыфIища и тхыгъэм.
Ташиловэм и къэпсэлъэныгъэм щызэпкърихащ ЩIы Хъурейм и «гъащIэм» щыщу иужьрей илъэс мелуан зытIущым жьыуэпсым къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэр къызыхэкIауэ къилъытэхэр.
«Цикл Мелановича» жыхуаIэм щытепсэлъыхьым, абы къыхигъэщащ ди планетэм и щхьэфэм ику иту «щытепщэ» хуабагъэ-щIыIагъэм иужьрей илъэс мини 10-м къриубыдэу градус 1-1,5-кIэ фIэкIа зэрызыщимыхъуэжар, ауэ, телъыджэлажьэр аращи, иужьрей зэманым хуабагъэм апхуэдиз дыдэкIэ зиIэтыным ихьыжар илъэси 150-рэ къудейщ. Иужьрей Iуэхугъуэу нэхъ дыкъэзыгъэгузавэр къызыхэкIауэ Ташиловэм къилъытэр «парниковэ эффект»-кIэ, е нэгъуэщIу жытIэмэ, цIыхухэм я дуней тетыкIэ зызыхъуэжамрэ промышленностымрэ я зэранкIэ, дызыхэсыхь, дызэрыбауэ хьэуам увыIэгъуэ имыIэу хагъэзэрыхь гъуэз зэмылIэужьыгъуэхэм щIы щхьэфэм къыщагъэхъу зэщIэбэкхъыныгъэрщ..
Къэпсэлъам зытригъэщIам и телъхьэхэм къызэралъытэмкIи, къыхагъэща Iуэхугъуэ мыщхьэпэм къыкIэлъыкIуэр Дыгъэм къыпкърыпсыкI радиацэм щIы щхьэфэм нэхъри зэрыщыхэхъуэрщ. ИкIи, икIэщIыпIэкIэ зыгуэр къыхуамыгупсысмэ, 2I00 гъэм ирихьэлIэу а радиацэм ЩIы Хъурейм, иджыпсту здынэсам елъытауэ, проценти 5-кIэ нэхъри щыхэхъуэнущ.
— Ди гупым хэтхэм къызэралъытэмкIи, ди планетэм и щхьэфэм ику иту щыщыIэ хуабагъэм зэрыщыхэхъуэм щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъур аращ – цIыхухэм я Iуэху зехьэкIэ-хуэIухуэщIэкIэм хуабжьу зэрызрагъэужьырщ, — тригъэчыныхьащ бзылъхугъэ щIэныгъэрылажьэм.
Ташиловэр, зи гугъу ищIа и егупсысыкIэр адэкIи игъэкIуатэу, зытепсэлъыхьахэм ящыщщ Антарктидэм и мылхэм зэрызагъазэм кIэлъыплъа щIэныгъэлIхэм зэрызэхагъэкIар ЩIы Хъурейм и атмосферэм хэт углекислэ газым и Iувагъми илъэс мин 800-м къриубыдэу зэрызихъуэжар.
— ЦIыхухэм я псэукIэм, промышленностым зэрызаужьым къадэкIуэ зэхъуэкIыныгъэшхуэхэм ящыщщ «кIэрыутIыпщ» гъуэзхэр. Алъандэрэ зэрызыIэщIагъэкIам хуэмыдэу, ди планетэм икIэщIыпIэкIэ къыщызэтрагъэувыIэми, углекислэ газым и куэдагъыу 2000 гъэм диIам дыщыхуэкIуэжыфынур 2500 гъэм ирихьэлIэущ. Къэралхэр зэгурыIуэу, жыхуэтIам къытешэныр мыIуэху цIыкIуфэкIуми, а бгъэдыхьэкIэрщ, дэ къызэрытлъытэмкIэ, ди планетэр щытыкIэ зэгъым изышэжынур, — къыпищащ и псалъэм Аллэ.
Зытепсэлъыхьам теухуауэ Ташиловэм упщIэ зыбжанэкIэ зыхуагъэзащ «Синдика» хьэщIэщым щIэсахэми видео зэпыщIэныгъэ IэмалкIэ Абхъаз Республикэм щыIэу хэтахэми.
ЗыщIэупщIахэм ящыщт «жьыуэпсым къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм я зэранкIэ цIыхухэм нэгъуэщI теплъэ ягъуэтыну?», «жьыуэпсыр и пIэ зэримытыжым шынагъуэ нэхъ къызыхуихьыр хэт, цIыху щхьэхуэра, хьэмэрэ, зэрыщыту къатщтэмэ, жылагъуэра?» жыхуиIэхэр, нэгъуэщIхэри.
КIэлъыкIуэу псалъэ иратащ Бгы лъагэ геофизикэ институтым пшэхэр зыдж физикэмкIэ и къудамэм и унафэщI Ашэбокъуэ Борис. А щIэныгъэлIым къызэхуэсахэр щIигъэдэIуащ «Жьыуэпсым къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм мэкъумэшыр тещIыхьын: къалэнхэмрэ Iэмалхэмрэ» зыфIищам.
Ашэбокъуэм зэпкърихащ цIыхухэм я гъащIэм мыхьэнэ ин дыдэ щызиIэ IэнатIэр жьыуэпсым къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм дегъэкIун зэрыхуейр, абы папщIи гъавэгъэкIхэм IэмалыщIэхэм лъыхъуэнымкIэ къалэнышхуэ я пщэ къызэрыдэхуэр.
— Иджырей мэкъумэшыщIэхэм зэран нэхъ къахуэхъу Iуэхугъуэхэм ящыщщ, ищхьэкIи зэрыщыжаIащи, щIы щхьэфэм ику иту щыщыIэ хуабагъэм иужьрей илъэситхум къриубыдэу градус 1,5-кIэ зэрыщыхэхъуар, бгылъэ мылылъэхэр щIэгъэхуэбжьауэ зэрыщIэткIукIым и зэранкIэ абыхэм лIэщIыгъуэ мин бжыгъэкIэ зыщызымыгъэхъея, цIыхухэм алъандэрэ къажьэхэмыуа, абы къыхэкIыуи зызыхуамыгъэхьэзыра вирусхэр дунейм къызэрытехьэр, нэгъуэщIхэри. А псоми дэ, дыхуей-дыхуэмейми, дызыхуишэр ЩIы Хъурейм тет къэралхэм я нэхъыбапIэм экономикэм ехьэлIауэ алъандэрэ къагъэсэбэпа Iуэху бгъэдыхьэкIэхэм щIэ гуэрхэр халъхьэн зэрыхуейрщ. Ауэ, итIани, езы къэкIыгъэхэм ехьэлIауэ мыри къыжыIэпхъэщ. Мэкъумэш IэнатIэм къыщрахьэлIэж гъавэр жьыуэпсым къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм, ныкъусаныгъэ къыхухэмыкIыу, егъэсэн папщIэ илъэси 5 – 6-р токIуадэ. Ауэ щыхъукIи, жьыуэпсым зы щIыпIэ гуэрым деж къызэрымыкIуэу зэрызыщихъуэжыр а пIалъэ кIэщIым нэхърэ нэхъ цIыкIужмэ, къэкIыгъэхэм я къарур пэмылъэщынри хэлъщ, — жиIащ Ашэбокъуэм.
Абы адэкIэ къызэрыхигъэщащи, езыр щылажьэ институтым илъэс зыбжанэ хъуауэ къэпщытэныгъэхэр щрагъэкIуэкI республикэм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щIыр зэрыщызэрахьэ, гъавэр къызэрыщагъэкI и лъэныкъуэкIэ зэщхьэщыкIыныгъэу яIэхэр зэхэгъэкIыным хуэгъэзауэ.
Видео IэмалкIэ зэхыхьэм хэтахэм ящыщт Абхъаз Республикэм щIэныгъэхэмкIэ и академием и академик, профессор, физико-математикэ щIэныгъэхэмкIэ доктор, ЩIДАА-м хэт Экбэ Январби. Ар гъэхуарэ зэхэщIыкIыгъуэу тепсэлъыхьащ зэIущIэм зи гугъу щащIым.
КъыжыIэпхъэщ, абхъаз щIэныгъэлIым и Iуэху еплъыкIэр егупсысыкIэр зэхыхьэм алъандэрэ щыжаIахэм хуабжьу къызэрыщхьэщыкIри.
Экбэ Январби и къэпсэлъэныгъэм къызэрыхэщымкIэ, ди планетэм и къэкIуэнум тегузэвыхьхэм я гупсысэм хэмыкI «парниковый эффект» Iуэхугъуэ мыщхьэпэр къызыхэкIауэ къэлъытапхъэр ЩIы Хъурейм мафIэбгхэр ерыщ нэхъ зэрыщекIуарщ, нэгъуэщIу жытIэмэ, кIэщI-кIэщIурэ гъуэз Iувышхуэхэр, псы бахъэ къикъуэлъыкIхэри ядэщIыгъужу, къызэрызыхаутIыпщыкIырщ, абы и зэранкIи щIым щхьэщыт хьэуам ищхьэкIэ «шхыIэн» папщIэу къызэрыщытегъуалъхьэрщ. Ар япэрауэ.
ЕтIуанэрауэ. Хьэуам углекислэ газыр нэхъыбэ зэрыщыхъуари зыхуэпхь хъуну щIэныгъэлIым къилъытэр цIыхухэм я гуащIэдэкIыр зэрыщIагъэхуэбжьар аракъым, атIэ дэ дэмылъытауэ ди планетэм зэман кIыхьым тещIыхьауэ зыщызыхъуэж и жьыуэпсым и «зыщIэупскIэкIэрщ», нэгъуэщIу жытIэмэ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ езыр-езыру зэрызыщихъуэжырщ.
МафIэбгхэм ЩIым «къарищIэм» хуэгъэзауэ зэIущIэм щIэсахэм захригъэхам и щыхьэту, Абхъаз Республикэм щылажьэ щIэныгъэлIым (езыр лъэпкъкIэ Къэрэшей-Шэрджэсым къыщалъхуа абазэщ, илъэс куэдкIэ ди республикэми щыпсэуащ, Налшык къалэ дэсащ, Бгы лъагэ геофизикэ институтым щылэжьащ), щапхъэ папщIэу, бжыгъэхэр и щIэгъэкъуэну, къихьащ и лэжьэгъухэр и гъусэу ирагъэкIуэкIа кIэлъыплъыныгъэхэм къарикIуахэр.
ЗэIущIэм и кIэм, хэтахэр зэдэарэзыуэ, КъБР-м и Къэрал саугъэтыр щIэныгъэ IэнатIэмкIэ профессор Щхьэгъэпсэу Сэфарбий кърегъэтын зэрыхуейм ехьэлIауэ ягъэхьэзыра лъэIу тхылъри къызэдащтащ.
