Цагъуэ Айтэч и къуэ Нурий (1888 — 1935 гъгъ.) и цIэр зэхэзымыхарэ абы лъэпкъым хуилэжьам щымыгъуазэрэ къытхэту къыщIэкIынкъым. Ди щIэныгъэлIхэм ямытхауэ щIэщыгъуэ гуэри схужыIэну къыщIэкIынкъым, ауэ жанрым и хабзэхэм дытекIмэ, къагурымыIуэнри хэлъщи, иджыри зэ фигу къэзгъэкIыжынщ а лIы щэджащэм хузэфIэкIар.
Нурий Щам щIыналъэм хиубыдэ Бир-Аджам къуажэ цIыкIум 1888 гъэм фокIадэм и 17-м къыщалъхуащ. Ар Урыс-Кавказ зауэжь лъэхъэнэм хэкур зрагъэбгына адыгэхэм я щIэблэм щыщт. Хэкум хуэлэжьэну къэзыгъэзэжа лIы Iущым хуагъэфэщащ совет жылагъуэ, политикэ лэжьакIуэ, узэщIакIуэ цIэ лъапIэхэр. КъищынэмыщIауэ, ар хэтащ адыгэ алыфбейр зэхэзылъхьа гупым.
ЩIалэ цIыкIур илъэсих фIэкI мыхъуауэ и адэ-анэр зэкIэлъхьэужьу дунейм ехыжри, Нурийрэ абы къыдалъхуахэмрэ къыхуэнащ я адэ къуэш, тыркудзэм и генерал Цагъуэ Екъуб. Абы и къуэш бынхэр екIурэ ещхьу ипIащ, IэщIагъэ-щIэныгъэ яригъэгъуэтащ. 1897 гъэм Нурий гимназием щIигъэтIысхьэри къригъэухащ, иужькIэ нэхъыфI дыдэу еджэ ныбжьыщIи 10-м яхэту 1907 гъэм щIагъэтIысхьащ Истамбыл университетым и юридическэ къудамэм.
А лъэхъэнэм ирихьэлIэу тырку меджлисым къыхилъхьащ Iуэху телъыджэ — Кавказым икIа мухьэжырхэр хуит къащIащ, Уэсмэн къэралыгъуэм КъурIэныр зэрыщадж тырку тхыбзэжьыр тегъэщIапIэ ящIу, адыгэ алыфбей зэхагъэувэну. Абдеж щыщIидзащ Цагъуэ Нурий и жылагъуэ-щэнхабзэ лэжьыгъэр.
«МэшхуэфI Умар, НэгъущI Суад, Мэт Изэт, Чунэтыкъуэ Мухьэмэд-Алий, Хьид Талхьэт, Агъэмыкъуэ Умар сымэ (иджыри зи цIэр сымыщIэж щIалэ зыбжанэ къытхэту) дызэщIыгъуу тырку-хьэрып тхыбзэмрэ латинымрэ къэдгъэсэбэпурэ адыгэбзэ алыфбейм елэжьын щIэддзат. КъищынэмыщIауэ, ди лъэпкъэгъухэр зыдэс къуажэхэм къыщызэрагъэпэщат лъэпкъ щэнхабзэм зыщрагъэужь IуэхущIапIэхэр», — итхыжащ Нурий иужькIэ.
А IуэхущIапIэхэм къекIуалIэхэм ахъшэ зэхадзэурэ, студент гупым зыщIагъакъуэрт, я лэжьыгъэр зэпымыун папщIэ. Апхуэдэу, 1910 гъэм къыдэкIын щIидзащ Цагъуэ Нурий зи унафэщI «Гъуазэ» газетыр. 1912 гъэм Нурий университетыр къиухащ. А лъэхъэнэращ абы Хьэцыкъ Мэжидрэ КIурашын Iэдэмрэ къыщицIыхуари. Хэкужьым къикIа щIалитIым Нурий Къэбэрдейм кърагъэблэгъащ, егъэджакIуэу щылэжьэну. Илъэс дэкIри, Нурий хэкум къигъэзэжащ, икIи Цагъуэхэ зыдэса Тамбий къуажэм (Дыгулыбгъуей) дэтIысхьэжащ. НэIуасэ къыхуэхъуа къэбэрдей щIалитIым зэрыжаIауи, Нурий щIыпIэ мыдрисэм лэжьапIэ къыщыхуагъуэтащ адыгэбзэмрэ хьисэпымкIэ егъэджакIуэу.
Нурий хэкужьым къызэригъэзэжрэ илъэсищ дэкIауэ, ар нэIуасэ хуэхъуащ Дым Iэдэм. ЛIы жыджэритIыр щызэрихьэлIэм, илъэс нэхъ дэмыкIыу къызэIуахащ япэ адыгэ тхылъ тедзапIэ. Абы къыщыдагъэкIыу щIадзащ адыгэ тхыбзэм, щэнхабзэм, экономикэм зегъэужьыным теухуа тхыгъэхэр зыгъэнахуэ «Адыгэ макъ» газетыр. Гулъытэ хэха хуащIырт IуэрыIуатэм: къыдэкIыгъуэ къэс газетым къытехуэрт нарт хъыбарыжьхэр, уэрэдхэр, жыIэгъуэхэр, къуажэхьхэр, псысэхэр. А лъэхъэнэм жылагъуэм зиужьын щIидзащ икIи лъэпкъылI куэд щызэхуэсырт Щэнхабзэм и Бахъсэн IуэхущIапIэм. Ахэр тепсэлъыхьырт художественнэ литературэм, хьэрып алыфбейр тегъэщIапIэ ящIу ягъэпса адыгэ тхыбзэм зегъэужьын зэрыхуейм.
А гукъыдэжым зэрихьэ узэщIакIуэхэм я къарур зэхалъхьэри, 1917 гъэм Кушмэзыкъуей къыщызэрагъэпэщащ иджыри зы мыдрисэ. Абы щрагъэджырт тхыдэр, хьисэпыр, диныр, нэгъуэщIхэри. Цагъуэм игу илъат апхуэдэ еджапIэхэр Налшык къали къыщызэригъэпэщыну. Ауэ къызэщIэхъея революцэм къызэпиудащ узэщIакIуэм ирихьэжьа Iуэху щхьэпэр.1919 гъэм Цагъуэр Налшык къалэ ираджащ «Адыгэ» газетым и редактор нэхъыщхьэу. А къулыкъур мазэ фIэкI зэримыхьауэ, Нурий редакцэм къыIукIыжащ, лъэпкъыр куэдкIэ зыщыгугъ, зэфIэкI хьэлэмэтхэр къызылъыкъуэкIа щIалэщIэ ЩоджэнцIыкIу Алий езым и пIэ иригъэувэри. 1924 гъэм ирихьэлIэу Цагъуэм лэжьыгъэ зыбжанэ зэдихьырт: абы ЛУГ-м, Налшык и курыт еджапIэ зыбжанэм адыгэбзэмкIэ щригъаджэрт, Тамбий къуажэ дэт курыт еджапIэм и унафэщIт…
«Ди адэр Уэсмэн къэралыгъуэм къыщалъхуащ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, хэкужьым пэжыжьэу дунейм къытехьащ си адэри, абы и къуэшхэри. Дауэ къыпщыхъурэ илъэсих фIэкI умыхъуу уи адэ-анэр пщхьэщыкIыну! Насып яIэти, адэ къуэшыфI къащхьэщытащ, щIалэхэр зыхуей хуигъэзащ, иригъэджащ. Узэрыщыгъуазэщи, си адэр 1913 гъэм Къэбэрдейм къигъэзэжащ, тегушхуэри. Дунейм къыщытехьар а щIыпIэ жыжьэрами, фIэхамэт ар ди адэм, и псэр мыбыкIэ къеIэрт. КъекIуэлIэжри, Тамбий хьэблэ дэтIысхьэжащ, и адэ къуэшым зи гугъу къыхуищIар Абазэхэти (нэхъапэм ягъэблагъэу, ягъэныбжьэгъуу щыта си гугъэт), абыхэм щепсыхащ. Си анэри — Абазэ Хьэмкуц — къыщицIыхуар аращ. Си анэр еджатэкъым, щIэныгъи бгъэдэлътэкъым, ауэ хуабжьу цIыхубз Iущу щытащ. Уеблэмэ, щыхъыджэбз дэсым чэнджэщакIуэ къыхуэкIуэрт, бгырыс цIыхубзхэм я зэхуэсхэм ирагъэблагъэу щытащ. Си адэ-анэр зэрыша нэужь, щIыхьэху защIэкIэ унэ-лъапсэ яухуэри, щхьэхуэу тIысыжащ, пхъуищрэ зы щIалэрэ зэдагъуэтащ: Жанпагуэ, Сэтэней, сэ, Хьэбыж. Дунейм сыкъыщытехьа жэщым хьэщIэ диIэт. Абы хьэщIагъэ ирахыу, ныжэбэ пщащэ къытхуалъхуащи, фIэпщыр и цIэщ, жраIащ. Тамарэ къысфIищащ хьэщIэм. Ди адэр щIэх дыдэу дунейм ехыжащ. Ар зэи уигу имыхуным хуэдэу цIыхуфIт. Ар апхуэдизкIэ цIыху щабэти, зы псэущхьэ егуэуэкIын дэнэ къэна, хьэпщхупщ нэгъунэ теувэнкIэ шынэу, и щхьэр къимыIэту, зрикIуэ гъуэгум еплъырт къыщикIухькIэ. СощIэж, зэгуэр лэжьапIэ къикIыжауэ къыхуэзащ куэбжэ цIыкIум деж щыс ди жэмым. Ар къимыгъэтэджын папщIэ, бжыхьым къыщхьэпрыпщри, къыдыхьэжат. Апхуэдэу щхьэ пщIа, жысIэу сыщеупщIым, ар хьейуанми, псэ Iутщ, щхьэ зесхуэн хуей унагъуэр дызыгъашхэр, жиIат. Хьэмэрэ, гувауэ нэкIуэжамэ, бжэ макъым дыкъимыгъэушын папщIэ, щхьэгъубжэмкIэ ныдэпщыжу щытащ. Сэ сысымаджэрилэт, сышхэгъуейти, сыхьэт бжыгъэкIэ къызбгъэдэсыфынут, къызэубзэу, къызэIущащэу, мы тIэкIур пшхымэ, узыхуейуэ хъуар къыпхуэсщэхунущ жиIэу.
Си шыпхъу нэхъыжьитIым еджапIэр къаухырти, абыхэми сахэплъэнщ, лэжьыгъэ IуэхукIэ къызэджащи, ари зэфIэзгъэкIынщи сыкъэкIуэжынщ жиIэри, пщэдджыжьым жьыуэ къэтэджат ди адэр. ЩIымахуэм жьыуэ нэху щыкъым, зэрыжысIам хуэдэу, пщэдджыжь нэмэзым дыкъимыгъэушын щхьэкIэ, щэху дыдэу зигъэхьэзырри щIэкIащ. Си анэм иужькIэ жиIэжат мыпхуэдэу: «Нурий Iэуэлъауэншэу зигъэхьэзырами, зыгуэрым сыкъигъаскIэри, сыкъызэщыуащ. Абы ирихьэлIэу гу лъыстащ, ар щIэкIауэ, бжэр къызэрыришэлIэжым. СщIэркъым, щIыIэ-щIыIэу си гум зыгуэр къэкIри, щхьэ сыкIэлъыжэу къезмыгъэгъэзэжрэ жысIэу, сыкъэгузэващ, си гур пыхуащ, ауэ зыщхьэщызгъэуащ а гукъэкIыр». Ди адэр лъэсу къыдэкIащ къуажэм, Налшык нэс кIуэну машинэ къигъэувыIэу зригъэшэну. Бахъсэн узэрыкIуэ гъуэгум къыщысым зы машинэшхуэ къакIуэрт, кабинэм ихуэр ису, имыхуэр кузэм дэпщеяуэ. Ди адэм и узыншагъэр щIагъуэ дыдэтэкъым, жьы къыщIихуу исыфынутэкъыми, нэгъуэщI машинэ сежьэнщ, фыкIуэ фэ, яжриIащ. «ЩIакIуи, пыIэ хуаби илъщ мыбыкIэ, удгъэхуэбэнщ, зи цIэр ираIуэ Цагъуэ Нурий дригъусэу Налшык дыкIуащ жытIэу, тIуэтэжыну дрикъунщ, къакIуэ», — щыжаIэм, дэкIуеящ. ЗэрыжаIауи, щIакIуэр къытраубгъуауэ, щIауфауэ здэкIуэм, гъуэгу щтырыгъум машинэр тежщ, жыгым жьэхэуэщ иридзэкIри, тIорэ-щэрэ щхьэпридзыжащ. Машинэм исауэ хъуар къридзащ, псори зэплъыжри, зыми зыри я лажьэтэкъым, ауэ ди адэр лъэныкъуэкIэ щылът, зимыщIэжу. Машинэ блэж къагъэувыIэри, сымаджэщым нагъэсащ, ауэ зыри яхуещIакъым и щхьэм игъуэта фэбжьым. Сыхьэт бжыгъэ нэхъ дэмыкIыу и псэр хэкIащ», — апхуэдэу игу къегъэкIыж и адэр Нурий ипхъу нэхъыщIэ Тамарэ.
Цагъуэ Нурий и бынхэм я адэм и лъагъуэр ягъэгъуэщакъым, къащхьэщымытыжми: ипхъу нэхъыжьыр акушеру Хьэмидие щылэжьащ, курытыр и адэм хуэдэу егъэджакIуэт. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям щыгъуэ, хъыджэбзхэм я щхьэгъусэхэр зауэм кIуащ. Нэмыцэ хьэщхьэрыIуэхэм бзаджагъэ куэд зэрахьэу, цIыхубзхэм лей ирахыу абыхэм я анэ гумащIэм зэхихати, дылIэмэ — дызэгъусэу дылIэнщ, дыкъелмэ дыкъелащ жиIэри, и пхъуитIыр, я сабийхэр ящIыгъуу, къишэжащ, я закъуэу унэм щIэсти. 1942 гъэм и шыщхьэуIу мазэм нэмыцэр Бахъсэныпс адрыщIкIэ къэтIысауэ, советыдзэр Дыгулыбгъуей дэсу зэхэуэрт. А махуэм зэхэуэр нэхъ гуащIэу къызэрехьэжьати, я гъунэгъу хъыджэбз къекIуэкIар димыгъэкIыжу, ари, мыдрей сабийхэри щIыунэм иригъэхащ Хьэмкуц. АдэкIэ къэхъуар зыми къыгурыIуакъым, и ажал зыхэлъыр арагъэнт — псори игъэпщкIури, езым жэмыр къэсшынущ жиIэщ, пэгунышхуэ къищтэри, пщIантIэм дэуващ. Асыхьэту къэлъэта лагъымыр къытехуэри, Нурий и щхьэгъусэр иукIащ.
Нэхъыжьхэр зэпэщ хъуами, Тамарэт зи къэжэпхъыгъуэри, зауэ нэужьым, 1946 гъэм, Налшык къалэм дэт интернатым щIэтIысхьащ. Ар къызэриухыу, МГУ-м Кавказ къудамэ къыщызэIуахауэ зэхихати, абы кIуащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, а къудамэр зэфIыхьатэкъыми, и гум Iэпих унэтIыныгъэм щIагъэтIысхьэну къыщыхуагъэлъагъуэм, Тамарэ тхыдэ къудамэм щIэтIысхьащ. ЕджапIэр къиухри, институтым и лэжьакIуэу къыщынауэ, тхыгъэшхуэ къыдигъэкIат абы зэгуэр. А тхыгъэр зэдзэкIауэ Тыркум нэсыжащ. Цагъуэ унэцIэр щилъагъум, институтым къэтхащ Истамбыл дэс и адэ къуэш нэхъыщIэ Фазил. Алъандэрэ хэкужьым зыгъэзэжа я къуэшым и хъыбар зымыщIа и благъэхэр апхуэдэу къигъуэтыжащ бзылъхугъэм.
Езы Нурий гъащIэ мащIэу къыщIэкIами, лъэпкъым хуэлэжьэн, и цIэр фIыкIэ зыгъэIун щIэблэ дахэ къыщIэнауэ къыщIэкIат. Зэман хьэлъэ халъхуами, гугъуехь жыхуаIэр нэсу игъэунэхуами, щхьэгъусэ пэжрэ бын дахэкIэ къыхуэупсэжат абы гъащIэр.
ЩIэныгъэ куу зыбгъэдэлъа лIы Iущым и тхыгъэхэм щытепсэлъыхьырт адыгэр къыщежьам щыщIэдзауэ и псэукIам, Адыгэ хэкум и гъунапкъэхэр здынэсу щытам, лъэщIыгъуэ куэдкIэ гупсэхугъуэ жыхуаIэр имыщIэу, и щхьэр ихъумэжын папщIэ зауэ-банэм хэмыкIыу къызэрыгъуэгурыкIуам, нэщхъеягъуэм нэщхъеягъуэр къытехъуэурэ, адыгэм и тхыбзэр зэрыIэщIэхуам, нэгъуэщIхэми. «Гъэсэныгъэ зэрытхэмылъыж лъандэрэ ди хэку дисыжынщ, дыжылэнщ жытIэжыркъым. Ди жылэ, ди щIапIэ, ди хапIэ тхъумэнщ жытIэркъым. Абы и фIыгъэм ди зэхэщIыкIыр лъэIэсыркъым. Дунейр къызэрыхъу лъандэрэ ди адэжьхэм, ди лъэпкъыжьым къащIэнауэ, зыми залымыгъэкIэ къытедмыхауэ, зыми къыфIэдмытхьэкъуауэ диIэ ди Iыхьэ хьэлэтыр тхъумэн зэрыхуейр тщIапхъэщ…
Жылэм и зы ныкъуэр хамэщIым къыщынащ, и зы ныкъуэр зауэм ихьащ, и зы ныкъуэри Европэм Iэпхъуащ, апхуэдэурэ ди бжыгъэри, ди жылэ къарури мащIэ хъуащ», — лъэпкъым натIэ хуэхъуам иригузавэу итхырт Цагъуэм. Аракъэ тIэ, нобэми къыдэфыкIыр?!
Бзэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор ХьэкIуащэ Андрейрэ тхакIуэ, усакIуэ Къалмыкъ Аднанрэ зэхагъэува «Тхыгъэ къыхэхахэм» уриплъа нэужь, наIуэ пщохъу Цагъуэ Нурий, егъэджакIуэу, тхыдэджу зэрыщытам и мызакъуэу, зи гупсысэр куууэ къыщIэзыгъалъэ узэщIакIуэу дызэриIар. Шэч хэлъкъым, имычэзууэ дунейм емыхыжатэмэ, уей-уей жезыгъэIэ философ цIэрыIуэхэм къызэранэкIа лэжьыгъэм хуэдэкIэ Нурий адыгэ лъэпкъым къытхуэупсэну Iэмал зэриIам.
