Мы гъэм илъэс 90 мэхъу адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхэ узэщIакIуэхэм ящыщ Цагъуэ Нурий дунейм зэрехыжрэ. Абы лъэпкъым хуилэжьамрэ тхыдэм теухуауэ къитIэщIа щIэныгъэмрэ зэрыуасэншэр хьэкъ пщызыщIщ Нало Зауррэ ХьэкIуащэ Андрейрэ къахутахэр, «Цагъуэ Нурий. Тхыгъэхэр» жиIэу Нало Зауррэ Къалмыкъ Аднанрэ зэдатха тхылъыр.
Цагъуэ Нурий и гъащIэм и къекIуэкIыкIам, къулыкъу, IэнатIэ зэрихьахэм, тхыгъэрэ лэжьыгъэу къыдигъэкIам теухуауэ щэхуу щыIэр мащIэкъым. Мыубзыхуауэ къанэ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ ар къыщалъхуа илъэсымрэ щIыпIэмрэ зэрызэхэмыгъэкIар. Тхыгъэ щыIэхэм ахэр зым щытеубыдакъым, зэщхьэщыкIыныгъэшхуэхэр яIэщ, архив тхылъымпIэкIэ щIэгъэбыдакъы. Арами, Цагъуэр къыщалъхуауэ щIэныгъэлIхэм нэхъ зытраубыдэр 1888 гъэрщ.
Совет жылагъуэ, политикэ лэжьакIуэ, узэщIакIуэ гупым ящIыгъуу адыгэ алыфбейр зэхэзылъхьа Цагъуэр Урыс-Кавказ зауэжь лъэхъэнэм хэкур зрагъэбгынахэм я щIэблэм ящыщт, Щамым (Сирием) хиубыдэ Бир-Аджам къуажэ цIыкIум къыщалъхуат. Илъэсих фIэкI мыхъу Нурийрэ и къуэшищымрэ я адэ-анэр зэкIэлъхьэужьу дунейм ехыжри, цIыкIухэр къыхуэнащ я адэ къуэш, тыркудзэм и генерал Цагъуэ Екъуб.
Екъуб и къуэш бынхэр ипIащ, IэщIагъэ-щIэныгъэ яригъэгъуэтащ. 1897 гъэм Нурий гимназием щIигъэтIысхьэри къригъэухащ, иужькIэ нэхъыфI дыдэу еджэ ныбжьыщIи 10-м яхэту 1907 гъэм щIагъэтIысхьащ Истамбыл университетым и юридическэ къудамэм.
А лъэхъэнэм ирихьэлIэу тырку меджлисым къыхилъхьащ IуэхуфI — Кавказым икIа мухьэжырхэр хуит ящIащ, Уэсмэн къэралыгъуэм КъурIэныр зэрыщадж тырку тхыбзэжьыр тегъэщIапIэ ящIу, адыгэ алыфбей зэхагъэувэну. Абдеж щыщIидзащ Цагъуэ Нурий и жылагъуэ-щэнхабзэ лэжьыгъэр. «МэшхуэфI Умар, НэгъущI СуIэд, Мэт Изэт, Чунэтыкъуэ Мухьэмэд-Алий, Хьид Талхьэт, Агъэмыкъуэ Умар сымэ (иджыри зи цIэр сымыщIэж щIалэ зыбжанэ къытхэту) дызэщIыгъуу тырку-хьэрып тхыбзэмрэ латинымрэ къэдгъэсэбэпурэ адыгэбзэ алыфбейм елэжьын щIэддзат. КъищынэмыщIауэ, ди лъэпкъэгъухэр зыдэс къуажэхэм къыщызэрагъэпэщат лъэпкъ щэнхабзэм зыщрагъэужь IуэхущIапIэхэр», — итхыжащ Нурий иужькIэ.
А IуэхущIапIэхэм къекIуалIэхэм ахъшэ зэхадзэурэ, студент гупым зыщIагъакъуэрт, я лэжьыгъэр зэпымыун папщIэ. 1910 гъэм къыдагъэкIыу щIадзащ Цагъуэ Нурий зи унафэщI «Гъуазэ» газетыр.
1912 гъэм Нурий университетыр къиухащ. А лъэхъэнэращ абы Хьэцыкъ Мэжидрэ КIурашын Iэдэмрэ къыщицIыхуари. Языныкъуэхэм зэрыжаIэмкIэ, Хэкужьым къикIа щIалитIым Нурий Къэбэрдейм кърагъэблэгъащ, егъэджакIуэу щылэжьэну. Илъэс дэкIри, Нурий хэкум къигъэзэжащ, икIи Цагъуэхэ зыдэса Тамбий къуажэм (Дыгулыбгъуей) дэтIысхьэжащ. НэIуасэ къыхуэхъуа къэбэрдей щIалитIым зэрыжаIауи, Нурий щIыпIэ мыдрисэм лэжьапIэ къыщыхуагъуэтащ адыгэбзэмрэ хьисэпымкIэ егъэджакIуэу.
ИпэжыпIэкIэ, нэхъ пасэIуэу ятха лэжьыгъэ щхьэхуэхэм къыхагъэщат ХьэтIохъущокъуэм и лъэIукIэ Цагъуэм къигъэзэжауэ, иужькIэ абы зыкIи зыщIимыгъэкъуэжауэ. Абы зыкъомкIэ къыщхьэщокI лъэпкъ узэщIакIуэ Елбэрд Хьэсэн къиIуэтэжахэр. Абы зэрыжиIэжамкIэ, езы Цагъуэр ХьэтIохъущокъуэм елъэIуат хэкум ит муслъымэн еджапIэхэм анэдэлъхубзэр щрагьаджэу щIадзэнымкIэ и мурадхэр къыдиIыгъыну. Ар къыщыхуамыдэм, щахузэфIэмыкIым, лэжьапIэншэрэ мылъкуншэу къэна Цагъуэм выгу зэщIэщIа пщым кърет, унэ цIыкIу гуэри еуцIырхъри, къызэрыгуэкI мэкъумэшыщIэу Дыгулыбгъуей дотIысхьэ. ИужьыIуэкIэ а зэман дыдэм Бахъсэн къыщызэрагъэпэща муслъымэн еджапIэм Цагъуэр егъэджакIуэу ирагъэблэгъауэ арат.
Нурий хэкужьым къызэригъэзэжрэ илъэсищ дэкIауэ, ар нэIуасэ хуэхъуащ Дым Iэдэм. ЛIы жыджэритIыр щызэрихьэлIэм, илъэс нэхъ дэмыкIыу къызэIуахащ япэ адыгэ тхылъ тедзапIэ. Абы къыщыдагъэкIыу щIадзащ адыгэ тхыбзэм, щэнхабзэм, экономикэм зегъэужьыным теухуа тхыгъэхэр зыгъэнахуэ «Адыгэ макъ» газетыр. Гулъытэ хэха хуащIырт IуэрыIуатэм: къыдэкIыгъуэ къэс газетым къытехуэрт нарт хъыбарыжьхэр, уэрэдхэр, жыIэгъуэхэр, къуажэхьхэр, псысэхэр. А лъэхъэнэм жылагъуэм зиужьыжын щIидзауэ лъэпкъылI куэд щызэхуэсырт Дымхэ я IуэхущIапIэм. Ахэр тепсэлъыхьырт художественнэ литературэм, хьэрып алыфбейр тегъэщIапIэ ящIу ягъэпса адыгэ тхыбзэм зегъэужьын зэрыхуейм.
А гукъыдэжым зэрихьэ узэщIакIуэхэм я къарур зэхалъхьэри, 1917 гъэм Кушмэзыкъуей къыщызэрагъэпэщащ иджыри зы мыдрисэ. Абы щрагъэджырт тхыдэр, хьисэпыр, диныр, нэгъуэщIхэри.
АнэдэлъхубзэмкIэ, лъэпкъ тхыдэмкIэ, географиемкIэ, естествознаниемкIэ езыгъаджэ Цагъуэм и лэжьыгъэм дагъуэ хуащI хъуащ ауэрэ. Абы щIэс цIыкIухэм къыдалъхуа я бзэкIэ ирагъэджыр нэхъ къазэрыгурыIуэми, фIыуэ зэралъагъуми, нэхъыфIу зэрызыхуагъэхьэзырми шэч хэлътэкъым. Ауэ щIэныгьэ зыбгъэдэлъ, дунейм и зэхэлъыкIэ пэжыр зыщIэ егъэджакIуэм а дерсхэр диным и Iуэху еплъыкIэхэм тету иригъэджу щытагъэнукъым. Зэ мыхъуми зэ а псор хэIущIыIу хъущ, муслъымэн диным и лэжьакIуэхэм зыкъаIэтри, Цагъуэр и лэжьапIэм къыIуагъэкIащ, еджакIуэхэр «игъэсэхъуу», диным къытришу жаIэри. Цагъуэр лэжьапIэм IуагъэкIа нэужь, и гъэсэнхэм зыкъаIэтат, ауэ ахэри сабийхэр къызэщIыгъэстауэ къалъыта ЩоджэнцIыкIу Алийри муслъымэн еджапIэм къыщIадзащ.
1919 гъэм, дзэ хужьыр властым къытеува нэужь, Цагъуэр Налшык къалэ ираджэ «Адыгэ» газетым и редактор нэхъыщхьэу. А къулыкъур мазэ фIэкI зэримыхьауэ, Нурий редакцэм къыIукIыжащ, лъэпкъыр куэдкIэ зыщыгугъ, зэфIэкI хьэлэмэтхэр къызылъыкъуэкIа щIалэщIэ ЩоджэнцIыкIу Алий езым и пIэ иригъэувэри. 1924 гъэм ирихьэлIэу Цагъуэм лэжьыгъэ зыбжанэ зэдихьырт: абы Налшык и курыт еджапIэ зыбжанэм адыгэбзэмкIэ щригъаджэрт, Тамбий къуажэ дэт курыт еджапIэм и унафэщIт.
Филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор ХьэкIуащэ Андрейрэ тхакIуэ, усакIуэ Къалмыкъ Аднанрэ зэхагъэува «Тхыгъэ къыхэхахэм» уриплъа нэужь, наIуэ пщохъу Цагъуэ Нурий, егъэджакIуэу, тхыдэджу зэрыщытам и мызакъуэу, философ лъэщу, зи гупсысэр куууэ къыщIэзыгъалъэ узэщIакIуэу дызэриIар. КъищынэмыщIауэ, адыгэм и пасэрей тхыдэр къитIэщIыжкIэрэ, мифологиеми хэмыIэбэу зэрымыхъуар. Иужьрейрауэ къысфIощI Нурий еджакIуэхэр «игъэсэхъуу», диным къришу щIыхуагъэфэщауэ щытар.
«Къыхиха IэщIагъэм тепщIыхьмэ, Цагъуэр зыхыхьа Iуэхугъуэхэм — хамэ щIыпIэ къыщыхута ди лъэпкъэгъухэм я бзэр, хабзэр, хьэл-щэнхэр хъумэным, я зэхэщIыкIыр, щIэныгъэр къэIэтыным, тхыдэр джыным — хыхьэн хуеякъым. Ар зыхуеджар, къалэну и пщэ къыдэхуар Тырку къэралыгъуэм и хабзэхэр сэкъатыншэу хъумэнырт. И щхьэ закъуэм Iуэхур трищIыхьамэ, абы иIыгъыну къулыкъум, шэч хэмылъу, ар зыхуей хуэмыныкъуэу, тхъэжу ирипсэуфынут. Уэчыл къулыкъум а лъэхъэнэм КъуэкIыпIэмкIэ пщIэ лей щыхуащIу щытащ. Ауэ Цагъуэм и гур зыхуэушар щхьэ закъуэ псэуныгъэратэкъым. И щIалэгъуэм къыщыщIэдзауэ хуэхьэзыру щытащ, и лъэпкъэгъухэм къалэн зэрахуищIэным», — итхауэ щытащ Налом.
Уэчыл IэщIагъэм щыхуеджэм лъэпкъ Iуэхури щыгъупщакъым Цагъуэм. Абы илъагьурт къыдалъхуахэр зыхэт кIыфIыгъэр, къыгурыIуэрт Iуэху еплъыкIэ пхэнжхэр псынщIэу гъэкIуэда зэрымыхъунури. А псом я хэкIыпIэу Цагъуэм къилъытар лъэпкъым щIэныгъэ етынырт, муслъымэн диным зэригъэува щытыкIэм ишынырт. Аращ зыхуэгъэпсар 20-нэ гъэхэм Цагъуэм и Iэдакъэ къыщIэкIа тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэу «Дунейр зэрызэхэлъым и хъыбар», «Адыгэм и тхыдэр», «ЩIалэ гъуазэ» жыхуиIэхэр, «Къэрэхьэлъкъ» газетым къытехуа лэжьыгъэхэр, нэгъуэщIхэри.
ЦIыхур япэу дуней къыщытехьам, адыгэм и тхыдэр къыщежьэжым, ар къыздикIам, езым и фIэщхъуныгъэрэ хабзэрэ сытым дежи зэриIам куууэ тетхыхьащ щIэныгъэлIыр. Мы тхыгъэм кIыхьлIыхь зезгъэщIами, гулъытэ нэхъыбэ зыхуэсщIыну сызыхуеяр – адыгэ лъэпкъым зищIэжынымкIэ Цагъуэм лэжьыгъэу зэфIихамрэ, ар къыхуэзымыдахэм жэуап зэрырагъэхьынур ищIэ пэтми, нобэм къигъэсын папщIэ лъэкI къызэримыгъэнамрэщ.
«Адыгэр мы хэкум къыщихьар илъэс минибл ипэкIэщ. А лъэхъэнэ кIыхьым и кIуэцIкIэ ди лъэпкъым и щхьэм куэд кърикIуащ. Адыгэ хэкур нобэ куэду Iэзэв-лъэзэвщ. Пасэм щыгъуэ ди хэкум и гъунэр шэмалымкIэ Индылрэ Донрэ, Къырымрэ къыщежьэрэ, джынубымкIэ Мысыр нэсу, къуэкIыпIэмкIэ Хъэзэр Iуфэм щиублэрэ, къухьэпIэмкIэ Асия ЦIыкIум и кIэм нэсуэ щытащ. ГъуниплIым къриубыдэу хъуа хэкушхуэм ди лъэпкъыр илъэс мин зыбжанэкIэ «шурэ-лъэс» щыджэгуащ, я губзыгъагъэмрэ я бзэмрэ, я тхылъымрэ я хабзэ дахэмрэ щызекIуащ. Адыгэр зи гугъу къэсщIа хэкум зыщиубгъуным ипэкIэ зэрысар, и цIэмрэ и щхьэмрэ къыщыунэхуар Къэфкъасия жыхуаIэу иджыпсту зи кIапэ дызэрыс хэкуращ. Пасэм щыгъуэ адыгэр Къэфкъасия хэкум зэреджэу щытар «Iуэдыщэщ». «Адыгэ» цIэр къыщежьар IэIэт пщыжьым и дежщ. IэIэт и адэр Таргъумщ, Таргъум и адэр Гомэрщ, Гомэр и адэр Яфэсщ, Яфэс и адэр Нухьщ. ЛIакъуэкIэ адыгэр Нухь бегъымбарым и къуэ Яфэс йокIуалIэ. Адыгэм еусэяуэ цIыху хужьхэм КъокъазинкIэ (кавкасион – Ф.А.) йоджэ. СеркъасинкIэ къыдоджэ хамэхэр (черкес – Ф.А.). Керкэ гуащэм и тетыгъуэм щыгъуэ хамэхэм къытфIаща цIэщ ар. Керкэр IэIэт и шыпхъут. Дахагъэрэ, къабзагъэрэ, жаныгъэкIэрэ нэхъ зэкIэлъыкIуэ щыIакъым. IэIэт иужькIэ жылэ унафэр зи IэмыщIэ илъар, хэкум и пщыуэ щытар Керкэ гуащэрщ. Дахагъэри, тетыгъуэри, беигъэри зыбгъэдэлъ бзылъхугъэм «ТхьэщIэрыпхъу» фIащауэ, тхьэ къару бгъэдэлъу щытащ. Абы и фащэр иджыри къэскIэ адыгэ цIыхубзым фащэу яIэм хуэдэу къабзэу щытащ. И бгыр дыщэ бгырыпхкIэ щIипхэрт, и щхьэм дыщэ пыIэ щхьэрыгът.
Хьатухэр жаIэу зы адыгэ жылэ щыIащ. Керкэ иужькIэ адыгэ жылагъуэм ящыщу нэхъ зи цIэ къаIэтар Хьатухэм я пщыгъуэращ. Хьатухэм шпыгъуэ щызэрахьауэ щытар Асия ЦIыкIуращ. Хьатухэм я IэщIагъэ, я сын, я сурэт, я тхыгъэр ди хэкум къыщыщIэкIыжу хуежьащ, ауэ я пщыгъуэр Къэфкъасым щызекIуауэ къэнэхуа кIыщIэкъым. Хьатухэм я лъэхъэнэм адрей адыгэ жылагъуэхэми пщы цIыкIу зырыз яIэу, Хьатухэм я пщыр пщым я пщыжу, хамэ къащыхьэмэ, зауэ хъумэ, псори зэдэзауэу, езыхэр зауэкIэ ерыщу, зауэ IэмэпсымэкIэ зэгъэпэщауэ, унафэ зэкIэлъыкIуэкIэ дзэхэр зэрашэу щытащ. Я дзэм и зы ныкъуэр шууэ, языныкъуэри лъэсу, языныкъуэри зауэгум ярысу щытащ. Iэщэу яIар — къамэ, бжы, мэIу, шабзэ, зауэгу, хьэджэсэ, джыдэ, дзитI иIэу. ТхьэпсэкI, Къаргъэмыщ, Къуэдыщэ хуэдэу къалэ быдэ ящIауэ щытащ. Хьатухэм я пщыгъуэр къыщежьар Асия цIыкIум и кум дежщ, иужькIэ къуэкIыпIэмкIэ бабил, асурхэм я щIым, къухьэпIэмкIэ Дардэнел бугъазым, джынубымкIэ Мысыр нэсу, шэмалымкIэ хэкум къэсу заубгъуащ. Ныкъуэкъуэгъухэу яIар, зауэ зыращIылIахэр: Асурхэр, Бабилхэр, Мысырхэращ. Бабилыр, Асур хэкур къыщащтар илъэс 3750 и пэкIэщ. Абы щыгъуэ Хьатухэм я пщу щытар Уэр-Хьэтущ.
Хьатухэм Хьиксусхэр (алыджхэр – Ф.А.) ящIыгъуу Мысырыр фирхьэунхэм къытрахри лIэщIыгъуих хуэдизкIэ яIыгъащ. Мысырым къикIыжа нэужьи Мысыр фирхьэунхэм езэуахэщ, щызэзэуахэр Суриям и шэмал лъэныкъуэхэращ. Мысыр фирхьэунхэм езэуа Хьатуупщхэр Мау япэрэ Мау етIуанэрэщ. Мысырым пщыуэ тетар Рэмсыс етIуанэращ, адыгэм СэIусурэс жыхуаIэу щытар.
Асия ЦIыкIум и жылэм Iэерогъулифыр «щызыубгъуар» Хьатухэращ. Iэерогъулифым и нэмыщIауэ Iунэ тхыбзэкIэ Хьатухэм я тхыгъэ Уан лъэныкъуэм къыщагъуэтащ. Мывэ сурэт IэщIагъэкIэ Хьатухэр Iэзэу щытащ. Сурэту ящIам и нэхъыбэм дин Iуэхущ къаIуатэр. Хьатухэм ящIауэ бгъэ зэгуэт сурэт къагъуэтащ. Хьатухэр гъущIхэкIхэми хуэIэзэт. ДыжьынхэкIыр нэхъ ящIу щытащ, жэзми мэIурэ къинэмыщIрэ къыхащIыкIырт, мывэр фIыцIэу, хужьу, плъыжьу жэзкIэ зэхэгъэлъэдэжауэ ящIырти, уэрамхэр ирапкIырт…», — итхыжащ Цагъуэм.
АдэкIэ щIэныгъэлIыр тотхыхь Хьэт къэралыгъуэр зэрыкIуэдыжамрэ ар зэзыпхъуахэмрэ, лъэIэсащ Дау пщыжьми, Ридади, мамлюкхэми. Уеблэмэ Ленин и гугъу ищIынуи хунэсащ. Зэпкърихащ дунейм и зэхэлъыкIэри, щIыуэпсым и хабзэхэри, сымаджэм зэреIэзэ щIыкIэхэри. ЖыпIэнуракъэ, адыгэм а цIэр зэрихьэу къызэригъэщIрэ езы Цагъуэр кIуэдыжыху я зэхуаку дэлъ зэман пычыгъуэр къигъэнэIуэну хузэфIэкIащ.
1935 гъэм мазаем и 7-м Цагъуэр яубыдауэ щытащ политикэ щIэпхъаджагъэ зэрихьауэ ягъэкъуаншэу. Ауэ ВКП(б)-м и обкомым и япэ секретарь Къалмыкъ БетIал хузэфIэкI къимыгъанэу хэлIыфIыхьащ Нурий и Iуэхум, икIи тралъхьа пцIым щыхьэт техъуэн гуэри щамыгъуэтым, егъэджакIуэр къаутIыпщыжауэ щытащ. А илъэс дыдэм, дыгъэгъазэ мазэу, лэжьыгъэ IуэхукIэ Нурий Налшык къалэм ираджат. Абы кIуэуэ гъуэгу тету, Цагъуэр зэрыс машинэр мылым ирихьэкIщ, гъуэгум тежри, щхьэпридзащ. Шэджэм Къундетей МыдрыщIым деж къыщыхъуа насыпыншагъэм щыхиха фэбжьым къелакъым Нурий, сыхьэтитI дэкIри лIащ, щыщIалъхьэжари щыпсэуа къуажэрщ.
«Си шыпхъу нэхъыжьитIым еджапIэр къаухырти, абыхэми сахэплъэнщ, лэжьыгъэ IуэхукIэ къызэджащи, ари зэфIэзгъэкIынщи сыкъэкIуэжынщ жиIэри, пщэдджыжьым жьыуэ къэтэджат ди адэр. ЩIымахуэм жьыуэ нэху щыкъым, зэрыжысIам хуэдэу, пщэдджыжь нэмэзым дыкъимыгъэушын щхьэкIэ, щэху дыдэу зигъэхьэзырри щIэкIащ. Си анэм иужькIэ жиIэжат мыпхуэдэу: «Нурий Iэуэлъэуэншэу зигъэхьэзырами, зыгуэрым сыкъигъаскIэри, сыкъызэщыуащ. Абы ирихьэлIэу гу лъыстащ, ар щIэкIауэ, бжэр къызэрыришэлIэжым. СщIэркъым, щIыIэ-щIыIэу си гум зыгуэр къэкIри, щхьэ сыкIэлъыжэу къезмыгъэгъэзэжрэ жысIэу, сыкъэгузэващ, си гур пыхуащ, ауэ зыщхьэщызгъэуащ а гукъэкIыр». Ди адэр лъэсу къыдэкIащ къуажэм, Налшык нэс кIуэну машинэ къигъэувыIэу зригъэшэну. Бахъсэн узэрыкIуэ гъуэгум къыщысым зы машинэшхуэ къакIуэрт, кабинэм ихуэр ису, имыхуэр кузэм дэпщеяуэ. Ди адэм и узыншагъэр щIагъуэ дыдэтэкъым, жьы къыщIихуу исыфынутэкъыми, нэгъуэщI машинэ сежьэнщ, фыкIуэ фэ, яжриIащ. «ЩIакIуи, пыIэ хуаби илъщ мыбыкIэ, удгъэхуэбэнщ, зи цIэр ираIуэ Цагъуэ Нурий дригъусэу Налшык дыкIуащ жытIэу, тIуэтэжыну дрикъунщ, къакIуэ», — щыжаIэм, дэкIуеящ. ЗэрыжаIауи, щIакIуэр къытраубгъуауэ, щIауфауэ здэкIуэм, гъуэгу щтырыгъум машинэр тежщ, жыгым жьэхэуэщ иридзэкIри, тIорэ-щэрэ щхьэпридзыжащ. Машинэм исауэ хъуар къридзащ, псори зэплъыжри, зыми зыри я лажьэтэкъым, ауэ ди адэр лъэныкъуэкIэ щылът, зимыщIэжу. Машинэ блэж къагъэувыIэри, сымаджэщым нагъэсащ, ауэ зыри яхуещIакъым и щхьэм игъуэта фэбжьым. Сыхьэт бжыгъэ нэхъ дэмыкIыу и псэр хэкIащ», — къиIуэтэжауэ щытащ Нурий ипхъу Тамарэ.
1936 къыдэкIауэ щыта «Кабардинский фольклор» тхылъым и гуащIэшхуэ хилъхьат Цагъуэм. Ар къыбгуроIуэ нартхэ я Сэтэней гуащэрэ аккад мифологием хэт Иштар тхьэ анэмрэ щызэрагъапщэ псалъэухам ущынэсым деж. АпхуэдизкIэ щIэныгъэ куу бгъэдэлъат Цагъуэми, иджы дыдэ езыр-езыру дыкъыхуэкIуэжу аращ щIэныгъэлIым илъэси I00 ипэкIэ итхауэ щытам.
— Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Цагъуэм и Iэдакъэ къыщIэкIа псоми дыщыгъуазэкъым, «Кабардинский фольклор»-р зэрагъэкIуэдыжам хуэдэу, жьы жагъуэ къащIихуа хъунщ Нурий и IэдакъэщIэкIхэм. СфIэгъэщIэгъуэнщ иджыри зы Iуэхугъуэ… Ар зыхэкIуэдауэ жыхуаIэ аварэм цIыху зыбжанэ хэтами, Цагъуэм и закъуэщ машинэ щхьэпридзам иукIар, — жеIэ филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор Гъут Iэдэм.
Политикэ IуэхукIэ лъэпкъым фIагъэкIуэда щIэныгъэлIхэм уатепсэлъыхьыну, уатетхыхьыну тыншкъым. Пэжым еувэлIэгъуейщи, къыпфIызэкIэлъокIуэ гупсысэ мыухыжхэр: ахэр ямыукIатэмэ, сытым хуэдэу зрагъэужьынут ди щIэныгъэм, тхыдэм, щэнхабзэм; сыту лъабжьэ быдэ дгъуэтыжынут; адыгэм ди щыIэкIэ-псэукIэр нэгъуэщIу щытыну къыщIэкIынт…
