АдыгэлIым и гъащIэр къыгухыпIэ имыIэу епхауэ щытащ Iэщэм. ГъэщIэгъуэн куэд къыщыхьащ абы теухуауэ ди тхыдэм. Художественнэ тхыгъэхэми IуэрыIуатэми куэду къыхощыж адыгэ Iэщэ-фащэм теухуа гупсысэхэр. Адыгэм къыдэгъуэгурыкIуэу щыта Iэщэ-фащэм, адыгэ тхыпхъэхэм теухуауэ и гупсысэхэмкIэ, иджахэмрэ къихутэжахэмкIэ къыддэгуэшащ Лъэпкъ музейм и унафэщI Накуэ Феликс.
— Феликс, пасэрей адыгэхэм тхыбзэ яIауэ зэрыжаIэм къыщыщIэздзэнут. Уэ дауэ уеплърэ абы?
— «Мейкъуапэ щэнхабзэкIэ» зэджэм къыщыщIэздзэнщи, профессор Турчанинов Георгий и тхыгъэхэм къазэрыхэщымкIэ, адыгэм тхыбзэ диIащ. Мейкъуапэрэ Сыхъумрэ мывэм къыхэIущIыкIауэ тхыгъэ гуэрхэри къыщагъуэтыжащ. Абыхэм Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм тхыбзэ зэраIар уи фIэщ ящI. Зэман дэкIыу, зауэ-банэхэм IэщIыб ирагъэщIауэ, абыхэм я зэранкIэ кIуэдыжауэ къыщIэкIынущ. Апхуэдэу къэхъуами, зыгуэрхэр къэдгъуэтыжыну, пасэрей тхыпхъэжьхэм щыгъуазэ захуэтщIыжыфыну догугъэ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, дэ куэд тфIэкIуэдащ. Тхыпхъэхэм я гугъу тщIымэ, езы «тхыпхъэ» псалъэм куэд къыбжеIэ. Щапхъэ зыбжанэ къэтхьынщ. Адыгэбзэм хэтщ «гъэдэхэн», «гъэщIэрэщIэн» псалъэхэр. Ахэр нэхъ зэпхауэ щытыр тхыпхъэхэрщ. Тхэнымрэ зи гугъу тщIы тхыпхъэхэмрэ зэпэщIэпх мыхъуну зэпхащ. А псалъитIри къызытекIар, я къежьапIэр «итхъэн» жыхуиIэрауэ къыщIэкIынущ. Пасэхэм мывэ джэхум зыгуэрхэр къыщратхъэу, тращIэу, кхъуэщынхэм, пхъэхэм тратхэу къежьагъэнущ. ИужькIэ, иризэхуэтхэу хьэрф гуэрхэри къагъэщIагъэнщ, языныкъуэ хьэрфхэри иужькIэ дамыгъэхэм хуэкIуэжауэ къыщIэкIынущ. Ар зэрыщытар иджы къэпхутэжыну гугъу дыдэщ. Мамыру псэумрэ зауэ-банэм хэмыкIыу зи гъащIэр езыхьэкIымрэ я дуней тетыкIэр хуабжьу зэщхьэщокI. Адыгэхэр нэхъыбэу зэрацIыхуу щытар IэщакIуэ щхьэмыгъазэ лъэпкъыущ. Хамэ щIыпIэхэм къикI щIэныгъэлIхэм, къэхутакIуэхэм апхуэдэущ зэратхыр.
ЛIыхъусэжь (рыцарь) къыхужаIэрт адыгэлIхэм. ГъэщIэгъуэнщ мы щапхъэр: урыс генералыжь гуэрым 19-нэ лIэщIыгъуэм итхыжащ адыгэхэр пасэ зэманым щIым елэжьу, зауэ-банэ хэмыту, мамыру псэу лъэпкъыу щытауэ. Нарт эпосыр къатщтэмэ, Сосрыкъуэ и джатэр къызыхащIыкIар Тхьэгъэлэдж и шэмэджращ. Абы къегъэлъагъуэ адыгэхэр нэхъ мамыру щытауэ, ауэ къекIуэкIыурэ а шэмэджым джатэр къыхащIыкIыжын хуей хъуащ. ГъэщIэгъуэн куэд хэтщ эпосым.
— IуэрыIуатэмрэ лъэпкъым и къекIуэкIыкIамрэ зэпхауэ къэплъытэрэ?
— Iэмал имыIэу. Япэхэм IуэрыIуатэм мыхьэнэ гуэри имыIэу къызыщыхъухэр щыIамэ, апхуэдэ еплъыкIэр зэрыщыуагъэр наIуэ тщищIащ нэмыцэ къэхутакIуэ Шлиман Генрих. Абы, эпосыр къигъэсэбэпурэ, 19-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм Трое къалэр къигъуэтыжауэ щытащ. ДызэреплъымкIэ, нарт эпосым тэмэму ухэплъэжмэ, абы тхыдэм и Iыхьэшхуэ куэд къыхэбгъуэтэнущ. ЛIыхъусэжь щэнхабзэр къатщтэмэ, апхуэдизу Iэщэ-фащэр лъэщу, физикэм и хабзэхэм тету щIащи, ари умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым.
— Уэ адыгэ къамэм, сэшхуэхэм я щIыкIэми, я тхыдэми ущыгъуазэщ…
— Адыгэ Iэщэм хуэдэу Iэрыхуэ дунейм тетакъым. Сэшхуэр къатщтэмэ, японхэми яIэщ мы сэ лIэужьыгъуэм хуэдэ гуэр, ауэ ди адыгэ щIыкIэм нэхърэ нэхъыфIрэ нэхъ псынщIэрэ зыми ищIыфакъым. Апхуэдэу зэрыжысIэм щхьэкIэ, щIэгъэтхъауэ ди Iэщэ-фащэм сыщытхъуу къащыхъуну сыхуейкъым. Сэ инженер — физикэм сыхуеджащ. Абы Iэмал къызитащ сэшхуэхэм, джатэхэм я щIыкIэхэм нэхъ зыубгъуауэ селэжьыну. Адыгэр джатэ къуаншэм джатэшхуэ-пыджэкIи йоджэ. Псалъэм папщIэ, Сэнджэлей и уэрэдым хэтщ: «Сэнджэлейуэ дзэшхуэ зезышэм джатэшхуэпыджэр неублэ», жиIэу.
— Дэнэ джатэкъуаншэр къыздикIауэ хуагъэфащэр?
— Илъэс минихым нэблагъэ и ныбжьу, и щIыкIэкIэ адыгэ джатэм ещхьу Iэщэ лIэужьыгъуэ археологхэм ди щIыналъэм къыщагъуэтащ. Урысхэм я тхыдэм къыхощ Москва и Кремлым джатэ къуаншэр щащIу щытауэ. Ауэ адыгэхэм зэращIыр персхэм е венгрхэм ейхэм ещхьтэкъым. Къэбэрдейм къакIуэурэ, нэхъ гъукIэ Iэзэхэр ирагъэблагъэурэ, джатэ, жыр пыIэ, афэ джанэ, нэгъуэщI Iэщэ-фащэхэм елэжьхэр Урысейм яшэу щытауэ тхыдэм къыхощ. Бадэ Къэлибадэ ищIа жыр пыIэ Москва и Iэщэ палатэм щахъумэ. А псоми къагъэлъагъуэ адыгэ Iэщэм и мыхьэнэуэ щытар.
— Сэшхуэм, къамэм тращIыхьу щыта тхыпхъэхэм сыт хуэдэ мыхьэнэ яIауэ пIэрэ?
— Шэрхъым хуэдэу псынщIэ, дыгъэм хуэдэу гуащIэ жиIэу — апхуэдэ мыхьэнэ гуэрхэр иIэу тхыпхъэ тращIыхьырт.
— Сыт хуэдиз зэман хъуауэ удихьэхрэ лъэпкъым къыдэгъуэкIурыкIуэу щыта Iэщэхэм, абыхэм ехьэлIа лэжьыгъэхэм?
— Илъэс 20-м щIигъауэ и ужь ситщ а Iуэхум… Хэку зауэшхуэм хэкIуэда ди адэшхуэм и фэеплъу ди анэшхуэм ихъума къамэр, къуажэм сыщыкIуэжахэм деж, гъэпщкIуауэ къасщтэурэ, зэпысплъыхьу сIыгът. Абы и теплъэр сфIэгъэщIэгъуэнт. Ар апхуэдизкIэ гумрэ псэмрэ дыхьэу зыхэсщIати, адыгэ Iэщэм и тхыдэм, и щIыкIэм нэхъ куууэ зыщызмыгъэгъуэзэн слъэкIакъым. А Iэщэр къыбгурIуэн папщIэ, абы уелэжьыным имыщакъуэу, къэхутэныгъэ гуэрхэми ухэмыту хъуркъым. Адрей лъэпкъхэми я Iэщэр зэрылажьэм, зыр адрейм къызэрыщхьэщыкIым ущыгъуазэу щытын хуейщ. Ахэр псори зыхэпщIэн щхьэкIэ, Iэщэ щащIкэ къагъэсэбэп Iэмэпсымэхэми урилэжьэфын хуейщ.
— АдыгэлIымрэ адыгэ фащэмрэ гугъу къытхуэщIыт!
— Пасэрейр адыгэлIым щыщIэупщIэкIэ, сыт и шыфэлIыфэ жаIэу щытащ. Абы и ужькIэ зыщIэупщIэр и Iэщэ-фащэрт. АдыгэлIыр Iэщэ имыIыгъыу унэм щIэкIыртэкъым. А тIур апхуэдизкIэ ныбжьэгъу зэхуэхъурти, псалъэм папщIэ, дунейм ехыжа нэужькIи, джатэ, джатэ къуаншэ дыщIалъхьэу щытащ. Абы нэмыщIкIэ, урысым «я», балъкъэрым «хож» жыхуаIэ псалъэхэм нэхърэ, адыгэбзэкIэ зэрыжаIэ «сэ» -м нэхъ мыхьэнэ хэха иIэщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, езы цIыхур зэрызэджэжымрэ и Iэщэм зэреджэмрэ зэтехуэу къыщIэкIырти, а тIум я мыхьэнэр зэгъунэгъуу ялъытэрт. «Сэ» жыхуиIэ цIэпапщIэр пасэрей Iэщэхэм зэреджэ псалъэхэм я пэм пытуи, я кIэухми къыщыкIуэрт. Псалъэм папщIэ, маисэ, хуэшысэ, сэшхуэ, къамэщIэлъысэ, хьэджысэ, нэгъуэщIхэри.
— Джатэмрэ сэшхуэмрэ сыткIэ зэщхьэщыкIрэ?
— Псалъэм папщIэ, урысхэм «меч», «сабля» жыхуаIэхэм адыгэр зэреджэу щытар «джатэщ». Ахэр къызытекIар зыщ. «Меч»-р япэ щIыкIэ дзитI иIэу къежьэри, зы дзэм хуэкIуэжащ. Щапхъэу къэтхьынти нарт Сосрыкъуэ и хъыбарым хэт пычыгъуэ. Лъэпщ сыт хуэдэ джатэ пхуэсщIын, жиIэу къыщеупщIым, Сосрыкъуэ гъэщIэгъуэну жэуап иритыжащ: «Бий жыжьэр щышынэу, бий гъунэгъур хигъащIэу, уепыджмэ, пхрихыу, уеуэмэ, пигъэщу» жиIэри. Нартыжьхэм я уэрэдым хэтщ: Си джатэжьурэ, уей дуней, хьэщхьэрыIуэдзэ, и дзэпкъитIымкIэ, уей дуней, лъыпсыр йожэхыр. Абы зи гугъу ищIыр урысхэм «меч» жыхуаIэж джатэращ.
– А сэшхуэм и Iэпщэр къызыхащIыкIыр сытыт? Арауэ къыщIэкIынт сампIэм нэхъ псынщIэу къипхынуми иплъхьэжынуми нэхъ зэлъытауэ щытар.
– Узахуэщ. Сэри си лэжьыгъэр къыщезгъэжьам сэшхуэ Iэпщэм и Iуэхур къызгурыIуэху адрейхэри къызгурыIуакъым. Сэшхуэм и Iэпщэр гъэщIэгъуэнщ. Псалъэм папщIэ, и теплъэр егъэлеяуэ, Европэм зэрыщащIым ещхьу, куэду зэхэлъкъым. Ауэ занщIэу мыдрей Iэщэхэм къахощ. Мыр тэмэму зджыну иужь сыщихьам, мывэм и лIэщIыгъуэ жыхуаIэм щыIа Iэмэпсымэхэми защызгъэгъуэзэн хуей хъуащ. А зэман жыжьэм уриплъэжмэ, цIыхум Iэмэпсымэ къызыхищIыкIыу щытар мывэрщ, къупщхьэрщ. Зэманыр кIуэурэ, Iэпщэм и теплъэми зихъуэжащ. Къагъуэтыжауэ щыIэ къупщхьэхэри мыкIуэду ди нобэм къызэрысари умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым. Сэшхуэ Iэпщэр тыншу Iэгум йозагъэ. ЦIыхум и Iэмрэ абырэ апхуэдизкIэ зэхуэхъуу ди адэжьхэм ящIыфырти, бгъэIэрыхуэну нэхъ тынш гъуэтыгъуейт. Къэзакъхэми дыдейм тращIыкIыжа Iэщэр яйуэ жаIэу, кърахыу, ягъэкIэрахъуэу урохьэлIэ. Ауэ, иджыри зэ жысIэнщи, адыгэ сэшхуэм, абы и псынщIагъым, и фIагъым хуэдэ щыIэу сэ сщIэркъым.
– Иджыпсту а Iэщэр дунейм къызэрыщацIыхуным теухуауэ узэлэжьIарэ?
– Апхуэдэ Iуэху къыдохуэкI. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, мылъку уимыIэмэ, пхузэфIэкIынышхуи щыIэкъым. Ди адэжьхэм къадэгъуэгурыкIуа IэщIагъэхэр ди лъэпкъым и фащэщ. Ар ди деж щыдгъэкIуэдыжыныр тхуэфащэу къэслъытэркъым. Абы нэмыщIауи, дунейм лъэпкъыу тетым едгъэлъагъуфынут ди Iэщэхэр абыхэм яйхэм ефIэкIыу зэрыщытар. Адыгэ шу, шуудзэ жыхуаIэм хуэдэхэри тхузэгъэпэщынут. Ухуеймэ, Японием, Америкэм, нэгъуэщI щIыпIэхэми дгъэкIуэфынут. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, а Iуэхур кIуатэркъым.
– Уи хъуэпсапIэхэр Тхьэм нэрылъагъу ищI.
