Ди щIыналъэр и цIэр ину зыгъэIуахэм ящыщщ Хьэшыр Светланэ. Химие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, КъБР-м щIыхь зиIэ и щIэныгъэ узэщIакIуэ, ЩIэныгъэмрэ техникэмкIэ КъБР-м и къэрал саугъэтыр зыхуагъэфэща, егъэджакIуэ, щIэныгъэ зэгухьэныгъэ зыбжанэм я унафэщI, КъБКъУ-м щIэныгъэ къэхутэныгъэхэмкIэ и проректор… КIэщIу жыпIэмэ, лъэпкъ щIыхьыр лъагэу зыIэта бзылъхугъэ щыпкъэщ нобэ ди псалъэгъур.
Светланэ КъБР-м и Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Сэрмакъ къуажэм къыщалъхуащ. Къуажэ курыт еджапIэр дыщэ медалкIэ, КъБКъУ-м химиемкIэ и къудамэр тхылъ плъыжькIэ къиухри, 2002 гъэм кандидат лэжьыгъэр пхигъэкIащ. А лъэхъэнэм сэри химие къудамэм сыщеджэрти, яIуатэ мыхъуу, си нэгу щIэкIащ факультетым и егъэджакIуэ, профессор лъэрызехьэхэм Светланэ пщIэ зэрыхуащIыр, уеблэмэ зыгуэрхэмкIи зэречэнджэщыр.
А бзылъхугъэ щэныфIэм и щIэныгъэр нэхъри зэрыхигъэхъуэным пылъ зэпыту урысей, европей, къухьэпIэ, къуэкIыпIэ щIэныгъэ журналхэр щIиджыкIырт, зэлэжь полимерхэм къэкIуэну зэманым увыпIэшхуэ зэрыщиубыдынур фIыуэ къыгурыIуэрти, а унэтIыныгъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым зэрызыщригъэужьыным хэтт. Нобэр къыздэсым си нэгу щIэтщ КъБКъУ-м и щIыунэ лабораторэхэм щылажьэ Светланэ студент гуп къепщIэкIауэ, абы дэIэпыкъуу, и щIэныгъэм щыгъуазэ зыщащIыну хъуапсэу, зэхахымрэ ялъагъумрэ яфIэмащIэу Хьэшырым едаIуэу, кIэлъыплъу зэрыщытар. Нэрылъагъут щIэныгъэлI ныбжьыщIэм хъуэпсапIэ инхэр зэриIэр, къэгъази, зэши имыщIэу лэжьыгъэм ерыщу зэрыпэщIэтыр, зэгуэр щIэныгъэлI телъыджэу лъэпкъым къызэрыхэтэджыкIынур. Абы щыгъуэ Светланэ и къэхутэныгъэхэр щIэныгъэхэмкIэ дунейпсо журналхэм къытехуэрт, къэрал саугъэтхэр къихьырт, къыхуагъэфэща мылъкумкIи щылажьэ лабораторэр зыхуэныкъуэ Iэмэпсымэхэр, къэпщытакIуэ аппаратхэр щIигъэувэрт. Ауэрэ КъБКъУ-м химиемкIэ и къудамэм центр псо къыщызэригъэпэщащ.
— Хьэршым ягъэлъатэ аппаратхэм къыщагъэсэбэп, медицинэр зыхуэныкъуэ, хущхъуэ кIуэцIылъу псы зэрылъэIэсу ткIу, щIыгъэпшэр зыкIуэцIылъ, щIым зэрыщIалъхьэу зэпкърыхуж, вирусхэм зэрыпэщIэт, шыныр къэзыгъэувыIэ полимерхэр дощI. ЦIыхум и щыIэкIэ-псэукIэр зэрыригъэфIэкIуам къыдэушащ полимерхэм я зыужьыныгъэри. НэхъапэIуэкIэ КъБКъУ-м химиемкIэ и факультетым иIат ахэр куууэ щадж къудамэ. Ауэ, СССР-р щэщэжа нэужь абыи кIэ игъуэтат. Апхуэдэу къекIэрэхъуэкIри, си щIэныгъэ лъагъуэм сыкъыхуишащ а кIуэдыжа унэтIыныгъэм. Полимерхэм апхуэдизкIэ сыдахьэхат, сыкъэзыхъуреихь студентхэм, аспирантхэм а гукъыдэжыр къыздаIыгъти, щIэныгъэлI цIэрыIуэ, профессор МыкIытIэ Абдулыхь гу къытлъитэри, къыддэIэпыкъуурэ 2008 гъэм щIэрыщIэу къызэIутхыжащ полимерхэмкIэ центрыр. Абы щыгъуэ дызыхуэныкъуэ Iэмэпсымэ псори диIэтэкъыми, къэрал саугъэтхэр щат зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм дыхыхьэм къэтхьыурэ, щIэныгъэм и иужьрей техникэмкIэ къызэдгъэпэщащ ди лабораторэхэр. Уеблэмэ Урысей псом апхуэдэ IуэхущIапIэ щыIэкъым жысIэми, сыщыуэнукъым. Сыту жыпIэмэ, дызэлэжь полимерхэр псори дэ езым догъэвэж. Абы къыхэкIкIэ, дызыхуей щытыкIэхэм идогъэувэф, медицинэр, космосыр, мэкъумэш лэжьыгъэхэр зыхуэныкъуэ, алъандэрэ щIэныгъэм имыцIыхуа полимер щIэщыгъуэхэр къыдогъэщI.
— Сыт хуэдэхэр, псалъэм папщIэ? Сыт ахэр апхуэдизу щIэщыгъуэ, фIы зыщIыр?
— ГъущIым нэхърэ куэдкIэ нэхъ быдэ, ауэ куэдкIэ нэхъ псынщIэ пкъыгъуэхэр къызыхащIыкI полимерхэр къыдогупсысри, а пкъыгъуэхэр къызэрыщIрагъэдз IэмэпсымэхэмкIэ тыдодзэж. Апхуэдэ щIыкIэкIэ къыдэхъулIа, космосым, медицинэм, къинэмыщI унэтIыныгъэхэм къыщагъэсэбэп пкъыгъуэхэр мафIэм исыркъым, зэпкърыхукъым, жьы хъукъым, кислотам искъым (сернэм къищынэмыщIауэ).
— Телъыджэщ! Щхьэ полимер, Светланэ? Щхьэ абыхэм нэхъ удахьэха?
— Дыкъэзыхъуреихь дунейр зэрыщыту полимерщ. ХэзмыщIыкIым абы гу лъитэркъым, ауэ пэжщ ар. Псалъэм папщIэ, щIакхъуэм крахмал куэду хэлъщ. Ауэ щыхъукIэ, ар полимерщ. Лы уошх. Ар белокщ – полимерщ. Уеблэмэ щхьэцри полимерщ. Аращи, щхьэ гъащIэр нэхъ тынш тщIы мыхъурэ полимерхэр едгъэфIакIуэурэ?! Апхуэдэущ сэ абы сызэрегупсысар. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым апхуэдэ къудамэ зэрыщыIэм щыгъуазэ IуэхущIапIэхэм зэгурыIуэныгъэ ядэтщIылIауэ дадолажьэ иджы. Псалъэм папщIэ, ди щIыналъэм псы щрагъахъуэ завод зыбжанэ щыIэщ. Ауэ, дызэрыщыгъуазэщи, пластик птIулъкIэхэр узыншагъэмкIэ хуабжьу зэранщ. Аращи, языныкъуэ унафэщIхэр я хьэрычэтым и закъуэ мыхъуу, а псыр зыщэхухэм я узыншагъэр япэ ирагъэщри, зэран зыпымылъ полимерым къыхэщIыкIа кумбыгъэхэм щIоупщIэ. Мис апхуэдэ полимерхэр дэ езым зэхыдогъажьэри, птулъкIэ къыхыдощIыкIыж. Ар лъапIэми, щымысхьу ахъшэ тезыгъэкIуэдэну хьэзыр хьэрычэтыщIэхэр щыIэщ.
— Дунейпсо гъэлъагъуэныгъэхэм, зэIущIэхэм, зэпеуэхэм фыщыкIуэкIэ, хамэ къэрал щIэныгъэлIхэр дауэ къыфпежьэрэ, Светланэ? Дауэ мыхъуами, ди щIыналъэр ин дыдэкъым, ар дэнэкIэ гъэзами зымыщIэ куэд щыIэщ…
— КъэралщIыбым и закъуэ мыхъуу, къэрал кIуэцIми дыщрихьэлIащ нэмыплъ. Псалъэм папщIэ, 2014 гъэм къэхутэныгъэхэмкIэ фондым зэпеуэ иригъэкIуэкIырт. А фондыр УФ-м и Президентым и нэIэ щIэтщ икIи дунейпсо мыхьэнэ зиIэ къэхутэныгъэшхуэхэм елъэжь гупхэрщ зызыщIагъакъуэр. Дауи, абы дыхыхьат. Къалэн нэхъыщхьэу къытхуагъэувар – быдэу, псынщIэу, ди къэралым къыщагъэсэбэпыну, хамэ къэралхэми иращэну суперкомпозицэ къэдгупсысу, пкъыгъуэ зэхуэмыдэхэр къыхэщIыкIынырт. А зэманым ди къэралым ицIыхуххэтэкъым апхуэдэ Iэмалхэр, дуней псор къапщтэмэ, хамэ къэралхэр егупсысын щIадза къудейуэ арат. ПцIыр сыткIэ щхьэпэ, ар лэжьыгъэшхуэт, гугъут. Арами, си студент, аспирант гупыр лъэщт, сыт хуэдэ Iуэхури къыздаIыгъыу, гукъыдэжышхуэ зиIэти, дыхыхьащ. А гъэм лэжьыгъэ 13-14 хуэдиз ттхыри, зэпеуэ зэхуэмыдэхэм дыхыхьати, зыри къытхуэмыхьауэ, дызэрылэжьэн Iэмэпсымэ къызэрытщэхун ахъшэ димыIэу апхуэдэт, ауэ дытегушхуащ. Мис абы щыгъуэ фондым и лэжьакIуэхэм я фIэщ дыхъуатэкъым. Бгырыс щIыналъэ гуэрым щыIэ университет мыцIыхум и лIыкIуэхэм зызрапщыта лэжьыгъэм къалащхьэм и щIэныгъэхутэ институт цIэрыIуэхэр тегушхуэтэкъым… 1960 гъэ лъандэрэ урысей щIэныгъэлIхэр елэжьырт мы унэтIыныгъэм, ауэ фондыр зытепсэлъыхь полимерым щыщ Iэбжьыби зы цIыхум къехъулIатэкъым. Ар вэгъзэгъыу, урилэжьыну тыншу, мыщащэу, мытIатIэу, мыкъутэу, мычэу, мафIэм имысу, псынщIэу щытын хуейт. Абы зыгуэр тхуещIэну дыкъигъэгугъэт, ауэ нэгъуэщI «щхьэуз» щыIэт – къэдгупсысын хуей полимерыщIэм къыхэщIыкIа пкъыгъуэхэр зэрытеддзэн принтер диIэтэкъым. Зы принтер закъуэ Германием къыщыдгъуэтат, ауэ ар США-м ищэхуауэ къыщIэкIри, утыку дыкъинащ. Зэпеуэм дыхыхьат, лэжьыгъэхэр щIэддзагъэххэт, къикIуэти увыIи щыIэтэкъым. Ауэ щыхъум полимер щыкъуейр лазеркIэ игъажьэурэ дызыхуей пкъыгъуэхэр зэрытрадзэ принтер зэращI Iэмалри къэдгупсысщ, ар тхузэпкърызылъхьэн IэщIагъэлIхэр къэдгъуэтри, япэ дыдэ урысей принтерыр дунейм къытехьащ. Апхуэдэу, къытхуагъэува лэжьыгъэ хьэлъэм и закъуэ мыхъуу, дызыхуэныкъуэ, ди къэралми, къэрал щIыбми щамыгъуэт принтерри къэдгупсысащ. Зэпеуэр зэфIэкIа нэужь ар Роскосмосым тыгъэ хуэтщIыжащ. Къыхэгъэщыпхъэщи, дгъэлъэгъуэн хуея пкъыгъуэхэр зэрыщытын хуейм нэхърэ куэдкIэ нэхъыфIу, нэхъ быдэу, нэхъ вэгъзэгъыу къыдэхъулIат.
— Дауи, ар Урысейм и закъуэ мыхъуу, дуней псом дежкIэ ехъулIэныгъэшхуэт!
— Ар зищIысыр цIыхум къагурыIуэн папщIэ, мыпхуэдэ щапхъэ къэсхьынщ… Псалъэ папщIэ, зыгуэрым и щхьэ къупщхьэм дыркъуэшхуэ игъуэтри, икъутащ, игъэщэщащ. Иджы а сэкъат зыгъуэта Iыхьэр щыпхузэхуэмыхьэсыжкIэ, къэнэжыр зыщ — къутам хуэфIу жьэдэувэу, щхьэ къупщхьэр зэрыщыта дыдэм хуэдэу хъужын папщIэ, гъущIым е полимерым къыхэбзыкIауэ протез тебзэнырщ. Мы дэ къэдгупсыса полимерымрэ ар зэрытрадзэ принтерымрэ я фIыгъэкIэ тынш дыдэу пхуэщIынущ ар. Узыхуэныкъуэр зы закъуэщ – щхьэм и КТ сурэт. А сурэтыр принтерым идолъхьэри, къупщхьэм щыщу къэтыр езым къебж, къелъытэри, хуэфIыпсу жьэдэувэну тредзэ. Ар дохутырхэм ядотри, адэкIэ езыхэм я Iуэхур ящIэ.
— ЗэфIэкI телъыджэхэр зыбгъэдэлъ щIэныгъэлIым щIэупщIэшхуэ уиIэу къысщохъу. КъалащхьэмкIэ, е къэрал щIыбымкIэ урагъэблэгъакъэ зэи, Светланэ?
— Сэ сфIэфIщ сыщалъхуа щIыналъэм сызэрыхуэлажьэр, абы и цIэр зэрысIэтыр, хамэ къэрал щIэныгъэлIхэм Къэбэрдей-Балъкъэр республикэм и цIэр щызэхахкIэ къызэрыуIэбжьыр, ди университетым пщIэ къызэрыхуащIыр. Ар зыкIи схуэхъуэжынукъым, схъуэжарэт жысIэуи зэи сыщIэхъуэпсакъым.
— Нэхъри уефIэкIуэну, уи мурад псори къохъулIэну ди гуапэщ, Светланэ!
— Узыншэ ухъу! Лъэпкъым, хэкум сыхуолажьэри, абы насыпыфIэ сещI!
