Дунейм зы лъэпкъи теткъым и къэхъукIэ имыIэжу. Абы щыхьэт техъуэ дэфтэрхэм къищынэмыщIауэ, я нэхъыжьхэм къыжраIэжа, е IуэрыIуатэу къадекIуэкI хъыбархэр ехъумэ лъэпкъым. Апхуэдэу, Дыгулыбгъуей къуажэм щыщ Къардэн Хьадижэт дигъэлъэгъуащ, икIи къытхутепсэлъыхьащ къызыхэкIа лъэпкъыр зэрыгушхуэ, зэрыпагэ, нартхэ я зэман лъандэрэ яхъума хьэпшыпым.
Дыгулыбгьуей щыщ Къардэнхэ я унагъуэм ижь-ижьыж льандэрэ илъщ нарт Сосрыкъуэ и напэIэлъэщIыр. Ар илъэс куэд щIауэ зрахьэ пщIэ хуащIыу, нэхъыжь фIэкIа емыIусэу, хуэсакъыу.
1948 гъэм ди щIыналъэр уэгъум щигъуэгужьеям зэрыкъуажэу Хьадижэт и адэшхуэ Iэдэм и деж кIуауэ щытащ лъэIуакIуэ. ЗэрыжаIэмкIэ, нарт щIэину а хьэпшып гъэщIэгъуэныр сэбэп хъун хуейт… НапэIэлъэщIыр кърахьэкIащ уэшх къешхыну тхьэ елъэIуурэ. Тхыгьэхэм къызэрыхэщыжымкIэ, а махуэм Дыгулыбгьуей фIэкIа зыщIыпIи уэшх къыщешхакъым!
«Пасэ зэманым ди адэжьхэм ямыхъумамэ, дэ ар тлъэгъунутэкъым, зиIысри тщIэнутэкъым», — жеIэ къызыхэкIа лъэпкъым ихъумэ фIыгъуэм щыгъуазэ Хьадижэт.
Сосрыкъуэ зи къану щытар Къардэнхэщ, зэраIуэтэжымкIэ. Уеблэмэ, абы и «бэлътокум» и сурэти иту къокIуэ тхыгъэ зэхуэмыдэхэр. Ар яIуэтэж къудейкъым, атIэ гъащIэм щыща Iуэху пэжу ялъытэ, абы и щыхьэту лъэпкъым ноби ехъумэ Сосрыкъуэ уIэгъэ щыхъуам щыгъуэ и уIэгъэр зэрипха напэIэлъэщIыр. Ар иужь дыдэ зыIыгъар Къардэн Мухьэж и къуэ Iэдэмщ. IуэрыIуатэм ар напэIэлъэщIыу къыхэщыжми, Къардэнхэ абы зэреджэр бэлътокущ.
— НапэIэлъэщIым и теплъэр дахуэду зэрыщытыр, Хьадижэт?
— НапэIэлъэщIыр инкъым, и кIыхьагъыр сантиметр 50, и бгъуагъыр -сантиметр 44-рэ мэхъу. Езыр фэкIэ боз иIам хуэдэщ. НапэIэлъэщIыр зэдэхъурейуэ хэдыкIащ. Уэру къиж лъым триубыда нэхъей, бжьыгъэ зыбжанэ иIэщ.
— Сосрыкъуэ къыщIэна щэкI кIапэм къаруушхуэ иIэу къалъытэ. Абы теухуауэ сыт къыджепIэн, Хьадыжэт?
— НапэIэлъэщIым хьэлэмэтагъ гуэрхэри иIэу къыщIэкIынущ. Псалъэм папщIэ, ар зыхъумэну къызылъыса Къардэн Мухьэж и къуэш нэхъыжьым и нысэ ДисцIыкIу иIыгьын хуейуэ и чэзу къэсат. «Сыщошынэ!», — жиIэри, еIусэн идакъым. А зэманым ирихьэлIэу езыр сымаджэ зэщымыщхъу хъуати, цIыхухэм къыжраIащ: «Мыр къызэромыщтэр арами пщIэкъым ущIэсымаджэр!». Пэжу, хуэгузавэрт лъэпкьыр. ИужькIэ ар къищта нэужь зэуэзэпсу хъужауэ жаIэ, къуажэдэсхэми, лъэпкъми зэрагъэщIэгъуэныр ямыщIэу. Нобэр къыздэсым IуэрыIуатэу къыддокIуэкI ар.
— Сосрыкъуэ и бэлътокур Къардэнхэ дауэ къазэрыIэрыхьар?
— ЗэрыжаIэмкIэ, хы ФIыцIэ Iуфэм адыгэхэр щыIуса зэманым, нарт Сосрыкъуэ уIэгъэ хъуауэ, Къардэнхэ я хадэм ихьат. Абы гу лъитащ си пасэрей адэжьу Ибрэхьимым. Ар унэм щIихьэри, и уIэгъэр хуипхащ, хуигъэкъэбзащ, ухэт жиIэу щыщIэупщIэм, сэ сы нарт Сосрыкъуэщ къыжриIащ, ауэ мыхъужын уIэгъэт телъри, дунейм ехыжын хуей щыхъум, Сосрыкъуэм и бэлътокур лIым къритащ, уэсяти къыхуищIащ: «Мы напэIэлъэщIыр фи лъэпкъым ивмыгъэкIыу фхъумэ, хъуми, бзыми, лъэпкъым нэхъыжьу исми чэзукIэ евгъэIыгъ. Нэхъыжьыр дунейм ехыжмэ, зи нэхъыжьыгъуэу лъэпкъым хэтым ихъумэурэ зэIэпыфх». Апхуэдэу, илъэс мин бжыгъэ хъуауэ Къардэнхэ къыддогъуэгурыкIуэ, зи нэхъыжьыгъуэр къэсам къылъысурэ.
— АтIэ, Нарт Сосрыкъуэ и куэпкъыр жан шэрхъым щыпихам ар и уIэгъэм къришэкIауэ аращ… Зыри зыпэмылъэщ лIыхъужьым и тIэсхьапIэр къызэращIа щIыкIэм ущыгъуазэ, Хьадижэт?
— Нартхэ фызыжь цIыкIу яIащ БырымбыхукIэ еджэу. Сосрыкъуэ и тIэсхъапIэм тепсэлъыхьу, Сэтэнейрэ Лъэпщрэ якIыщIэдэIухьри, нартхэ кIуэри, «и куэпкъырщ и тIэсхъапIэр» яжриIащ. Бырымбыхум и зэранкIэщ Сосрыкъуэ къызэмылыну уIэгьэр зэрытралъхьар.
— Сосрыкъуэ къызэмылын уIэгъэ хьэлъэр телъу я унэ щIэзыхьа Къардэнхэ я лIыжьыр дэнэ щIыпIэт щыпсэуар?
— Инжыдж и Iуфэ Iусауэ жаIэ. Абы къытепщIыкIыжахэм ящыщу щIалищ I6-нэ лIэужьыгьуэм я псэупIэр ябгынащ, а щIыпIэм къыщекIуэкI хабзэншагъэр яхуэмышэчу.
— Нарт Сосрыкъуэ къыщIэна бэлътокур ящэхужыну зыгуэрхэр яужь итат?
— 1948 гъэм си адэшхуэ Iэдэм и деж Москва къикIри, цIыхухъуитI къэкIуау щытат, напэIэлъэщIыр музеим щIалъхьэну жаIэу. Ар ящэхунути, си адэшхуэм яритыни ярищэни щимыдэм, а цIыхухъуитIыр тхьэмахуитIкIэ ди унагъуэм щыхьэщIащ, напэIэлъэщIым сурэт тращIыкIыу.
— А хъыдан кIапэр зэи экспертизэ ирагъэщIакъэ, Хьадыжэт?
— 2012 гъэм Котляров Виктор къызэлъэIуащ Сосрыкъуэ и бэлътокум и къарур игьэунэхун папщIэ, КъБКъУ-м я лабораторием ихьу къригъэпщытэну хуит сщIыну. Арэзы сытехьуащ. Псы птулъкIэ къизгьэжщ, абы Сосрыкъуэ и бэлътокур къесшэкIри, сыхьэтитху-хыкIэ щызгъэлъащ. ЕтIуанэ псы птIулъкIэр сыщыщэкIым къабзэу къизгъэжри, ахэр здэсхьащ. Ахэр зэрагъэунэхуар инфокрнаснэ спетроскопие жыхуиIэ IэмалымкIэщ, анализ зэращIамкIи справкэ къызатыжащ. Бэлътокур зэшэкIа птулъкIэм ита псым зихъуэжащ… Абы и ИК-спектрым 4500 къигъэлъэгъуащ, бжьэмийм къизгъэжу схьа псы къабзэм 2250 къигъэлъэгъуауэ аращ. КъызэрызгурагъэIуамкIэ, псым и зэхэлъыкIэм зригъэхъуэжауэ арат. I934 гьэм Толпэ Михаил иIыгъащ нарт Сосрыкъуэ къыщIэна щэкI кIапэр, игъэщIагъуэу. I936 гъэм къыдэкIа «Кабардинский фольклор» тхылъым и напэкIуэцIхэм ущрохьэлIэ бэлътокум и хъыбарым. КъыкIэлъыкIуэу Къардэнхэ щыхьэщIащ Тресков Илья, напэIэлъэщIым и хьэлэмэтагъым ар щытетхыхьащ «Фольклорные связи Северного Кавказа» жыхуиIэу, 1963 гьэм къыдигьэкIа тхылъым.
-Упсэу Хьадижэт! Гугъуехьыншэ ухъу! Къардэн лъэпкъыр Тхьэм фигъэузыншэ!
