Тэнащ Хьэжымырзэ Урыху къуажэм къыщалъхуащ 1957 гъэм. Москва дэт ерыскъы институр къиухри, илъэс куэдкIэ инженер-технологыу лэжьащ. И унэгуащэ, филолог Тэнащ (Надзырэ) Тамарэ, лэжьыгъэ IуэхукIэ Тыркум ирагъэблэгъати, зэщхьэгъусэхэр илъэс зыбжанэ хъуауэ щопсэу Къайсэр къалэм. ХамэщI къыщыхута Хьэжымырзэ зэман лей къыщыхудэхуэм хуит ищIащ игъащIэ лъандэрэ къеныкъуэкъуа зэчийр – тхэныр. Тэнащхэ я лъэпкъ тхылъым къыщригъажьэри, Iуэтэж зыбжани и Iэдакъэ къыщIэкIащ абы. Ахэр «Адыгэ псалъэ» газетым къытехуащ. Адыгэ литературэм игурэ и щхьэрэ зэтелъу къыхэбэкъуа Хьэжымырзэ иджыблагъэ къыддэгуэшащ хъыбарыфIкIэ… Абы нигъэсащ «ЛIэужь» зыфIища тхыдэ романыр. Ар теухуащ Тэнащхэ Къэбэрдейм къызэрыщыхутам.
Ди гуапэу фи пащхьэ идолъхьэ романым щыщ пычыгъуэ.
***
Шэджагъуэ нэужь хъуауэ шур мэзым щIыхьащ. Дыгъэ жьэражьэм хэту къэкIуа шум мэзым щIэт щIыIэтыIэм хуэныкъуэт. Шым и IумпIэр зэщIикъуэри, кIуэд щIауэ здрикIуэ гъуэгу ицIыхумкIэ мэзым щIэкIыну иунэтIащ. Урыс-Кавказ зауэр иджыри йокIуэкI, хъунщIакIуэхэр жэщ-махуэ ямыIэу дэнэкIи щызокIуэ, къуакIэбгыкIэхэм, мэзхэм уащыхуозэ.
Гъуэгу техьа щIалэм зекIуэр хинэу унэм щIэсыну и гум идэркъым. «Ныбжьырей хъуэн нэхърэ, зы махуэ гъащIэ», — жиIащ пасэрейм. ЗекIуэ ежьэм дунейр зрагъэлъэгъуну, лIыгъэ щIапIэ ихуэмэ, и псэ емыблэжыну, и цIэр фIыкIэ Iумэ, нэгъуэщI фIыгъуэ къамылъыхъуэу арат.
Шум и теплъэкIэ щIалэ къудан щхьэпэлъагэу жыпIэнущ, и бгы псыгъуэм къамэ кIэрыщIащ, адэкIэ фокIэщIыр, сэшхуэр сэмпIалъэм илъу и сэмэгумрабгъумкIэ кIэрылъщ. И щIыбым дохъутейм илъу ержыбыр пщIэхэлъщ. Адыгэ фащэр екIупсу щыгъщ, бащлыкъыр и пщэм дэлъщ, уэркъ пыIэ лъагэ шхьэрыгъщ, и лъакъуэм фэ плъыжьым къыхэщIыкIауэ лъей лъыгъщ. Зыхуей хуэмызауэ ежьэркъым, зэшым къыхихыуи аракъым: и гум зэрехуэ, илъэсым зэ нэхъ мыхъуми унэм дэкIыу мазэ е мазитI къэтын хуейт. Иджыри арат, къарууфIэ, Iэпкълъэпкъ узыншэ зиIэ, цIыху мышынэ емызэшыжыр гъуэгу щIытеувам зы щхьэусыгъуэ иIэт: ныбжьэгъу пэж хуэхъуа Темыр и унагъуэм щIэупщIэну, Псыхуабэ, адэкIэ Псыхуабэ ЦIыкIу кIуэуэ загъэпсэхуну арат.
И адэр, и адэшхуэр, и адэкъуэшхэр ежьауэ къызэрытрэ илъэсийм нэблэгъат. Я хъыбар ящIэртэкъым, ауэ псэууэ къэкIуэжмэ, ялъэгъужмэ, нэсыпышхуэу къалъытэну, щымыIэу унагъуэр щыгугъут я къэтхэр къыщысыжынум.
Джылахъстэней уикIыу Псыхуабэ укIуэным махуитI е махуищ гъуэгу дэлъщ.
Къыщежьэм, и чэнджэщэгъу, тхьэгурымагъуэу я лъахэм ис дадэ Тембот къыжриIар игу къэкIыжащ:
— Мэзым ущIыхьауэ пшагъуэ къехъумэ, умыпIащIэу шым къепсыхи шыми уэри зывгъэпсэху. Пшагъуэр тримыхуауэ уи пIэм уимыкI.
А гупсысэм хэту мэз Iувым щIэту здэкIуэм, нэм имылъагъуIауэ пшагъуэ къытрихуэу щIидзащ. ЩIалэр шым къепсыхщ, ар жыгым ирипхри, езыми щIакIуэр къигъэIэгъуащ. Шхын зэрылъ хъуржыныр шым къыкIэритIэтыкIащ, щIакIуэ иубгъури, япэщIыкIэ ержыбыр, иужькIэ шхын зэрылъ хъуржыныр трилъхьащ. Нэм щIэIэбэр умылъагъуу пшагъуэ Iувыр телъщ. Шым и пырхъ макъымкIэ къыбощIэ шхын бэгъуам зэрыхэтыр. Гъэмахуэ махуэ хуабэм пшагъуэ къытрихуам дунейр нэхъ щIыIэтыIэ къищIащ, гъудэ-бадзэ мэзым щIэсхэм уи Iуэху зэрахуэжыркъым. Псыр зэрыт фэндыр къищтэщ, и Iэмрэ и напэмрэ итхьэщIри, тIэкIу едзакъэу щIидзащ — лы гъэгъуам мэрэмэжьей тIэкIу трифыхьыжри, и гупсысэми пищэжащ.
— Сыту пIэрэ Тембот дадэм щIыжиIар пшагъуэм сыкъэувыIэн хуейуэ, мыхъумыщIагъэ гуэрым сыщихъумрауэ ара? Пшагъуэр зэрытелъынур сыт хуэдизми къыпхуэщIэнукъым, пщэдджыжьым, дыгъэр къыдэкIуеямэ, жьы мащIэ къепщэурэ пшагъуэр треху, телъаи темылъаи жыпIэну. Езыр тIэкIу езэшащи, мыпIащIэми нэхъ къещтэр. Шым икIунур ещIэр, шагъдий лъэрызехьэр къызэрыбгъэувыIэн щыIэкъым. ТIэкIу шхэмэ, зигъэпсэхумэ, нэхъ фIэкъабылщ. Шым тIэкIу зигъэпсэхуати, кIуэри уанэр трихащ, и лъакъуэр лъэхъукIэ илъэхъащ, дадэ къыжриIам егупсысурэ.
Гъэмахуэ махуэм къытрихуа пшагъуэ Iувым зэрыхэтур лIым шхыныр зэщIикъуэжри, уанэм кIэрылъ хъуржыным ирилъхьэжащ. Шыр машхэри удз бэгъуам хэтщ. Мы шыр апхуэдизкIэ гъэсащи, зыщIыпIи IукIынукъым, ауэ умыбэлэрыгъмэ нэхъыфIщ, хьэкIэкхъуэкIэ къыжьэхэуэмэ, щIэпхъуэнкIи хъунущи. Езым щIакIуэр зытриубгъуэри, жыг щIагъым деж жыгым егъэкъуауэ щетIысэхащ.
***
ГъэщIэгъуэнт, къежьэн ипэ Къэбэрдеишхуэм къикIыу лIы гуэр къызэрыхуэкIуар. Унагъуэм еблагъэри, хьэщIэщым щIэсащ, зигъэпсэхуащ, ягъэшхащ. Зыри зэран къыхуэмыхъуу ирикъуху щысауэ, пщIантIэм дэт щIалэщIэм къеджащ.
Унагъуэм ис нэхъыжь къыщIыхьэну жеIэт.
Ислъам къыдыхьэжу псалъэмакъыр зэхихри, я хьэщIэщым щIыхьащ.
— Еблагъэ, тхьэмадэ! — жиIащ.
— Уэлэхьи, себлэгъатэмэ, Тхьэм фигъэпсэу! ИкIи сагъэшхам, зызгъэпсэхуам, мыр, дауи, Тэнащхэ я къуажэщ. Сэ сыкъызтекIухьар фэ фи къуажэм дэс, тхьэгурымагъуэкIэ фызэджэ лIым сыхуейуэ арат. Дауэ къэдгъуэта хъуну?
— Уэлэхьи, ар мыкуэдрэ, сэ иджыпсту кърезгъэджэнкъэ, — жиIэри, Тембот деж игъэкIуащ къригъэшэну. Темботи мыгувэу къэсащ. ХьэщIэщым щIэс лIым сэлам ирихащ, хьэщIэр лIыкут, и теплъэкIи тхьэмыщкIэу жыпIэнутэкъым: пыIэ хъурыфэ щхьэрыгът, и къэпталым бгырыпх щIэпхат, къамэ кIэрылът, пащIэшхуэ тетт.
— Сытым укъытхуихьа? Дауэ фыщытхэ? Хэтхэ уащыщ? — щIэупщIащ Тембот дадэр.
— Уэлэхьи, сэ Къэбэрдеишхуэм сыкъикIамэ, гузэвэгъуэ сиIэу. Си къуэ закъуэр тхьэмахуэ хъуауэ къэтщ. Уэ апхуэдэхэр плъагъуу, къапщIэу зэхэсхати сыкъыпхуэкIуащ.
— Iэу, уи цIэри уи унэцIэри богъэпщкIу, уздыщыщ къуажэри жылэри жыпIэркъым, уи лъэIур япэ ибгъэщащ. Хэт и лъапсэ узэрысыр? Хьэмэрэ уэ къуажэ уиIэу упсэурэ? — аргуэру Тембот лIым еупщIащ.
-Уэлэхьи, къуажи симыIэ, си цIэр Хьэталиймэ, Зэтхэ сащыщмэ, Къушмэзыкъуей сыкъокIым, — жиIащ.
— Сэ, уэлэхьи, щIалэ, сымыджэшырыдз, сымыIэзэ, уэ пфIэкIуэдар къыпхуэзгъуэтыжыну. Уэ дауэ уеплърэ, уи къуэр щIежьэн Iуэху щхьэ къылъыкъуэкIа? Илъэс дапщэ хъурэ уи щIалэр? — аргуэру щIэупщIащ Тембот.
— Илъэс пщыкIуз ирикъуакъыми арам, уэлэхьи, сыщIэгузавэр, — жэуап итащ Хьэталий.
— ГурыIуэгъуэщ! Уи сабийр кIуэдати, къыумылъыхъуэу, умыщхьэхыу мыбы нэс укъэкIуащ. Уи благъэхэм уащыщIэупщIа? Хьэмэрэ занщIэу укъэкIуа ди щIыпIэм? — пищащ и упщIэм Тембот.
— Уэлэхьи, занщIэу сыкъэкIуам, тхьэгурымагъуэ мы щIыпIэм щыIэщи, ари зэзгъэлъагъунщ, Iуэхум и пэжыпIэр къэсщIэнщ жысIэри, — зиумысыжащ лIым.
Уи унэм цIыху къихьауэ, ари хьэщIэу, екIуртэкъым и жагъуэ пщIыну, тIэкIурэ щысауэ, Тембот щIалэм и нэкIум иплъащ, и щхьэр игъэкIрахъуэри, аргуэру еплъащ. ХьэщIэщым щIэкIри къыщIыхьэжащ.
— Уи щIалэр къэкIуэжауэ фи унэм щIэсщ, ар уэ къыпщошынэ. Бын гъэсэкIэ умыщIэу уэ зы жылэжь дауэ узэрыдэсыр? Уи щхьэгъусэм узытригъэкIуэжыркъыми мы щIалэщIэм уи губжьыр тыбокъутэ, акъмыкъ пщIащ. ТхьэмыщкIэр апхуэдизкIэ къыпщошынэри, дяпэкIэ зыдэщыIэн къылъыхъуэу аращ, сыту умыукIытэрэ? ЩIалэр лIыуэ гъэсэн хуейщ, уэ махуэм тIощIрэ ужьэхолъэ, ищIэу хъуар мыхъумыщIэу къыщIыбогъэдз. Сыту уцIыху мыхъумыщIэ, щхьэи си пащхьэм укъиува? Уэ бын пхуэфащэкъым, уи жагъуэ умыщI, сэ зы чэнджэщ уэстынщ. — ЩIалэм жиIэнум пэмыплъэу, Тембот пищащ. — Унэм унэсыжым, щIалэми уи щхьэгъусэми зы псалъэ яжомыIэ. ГъэсакIуэ фи жылэм дэсмэ, щIалэр илъэситхукIэ абы ет, лIы абы къыхищIыкIынщ. УкIэлъымыкIуэ, умылъагъу, уи къуэм укъилъэгъуну хуейкъым. ЗэхэпщIыкIа? Сэ аращ бжесIэнури, зи унэм уисым къыпхуищIыр унафэщ.
— КхъыIэ къысхуэгъэгъу! Пэжщ, щIалэм лей есхыу къыщIэкIынущ, сэр дыдэм къызгурымыIуэжу. ФIы сщIэ сигугъэурэ, уэлэхьи, зэIызгъэхьам псори.
— Уэ Адыгэ хабзэм ущIапIыкIакъэ? Уэ езым уи адэ-анэр дауэ къыпхущыта?
— Дэ хабзэр дымыIыгъми хъунут. Ди адэшхуэр унэIуту щытат. Ди адэм мылъку тIэкIу зэригъэпэщри, адэкIи мыдэкIи дыщымыщу дыкъэнащ, хэт дигъэсэнт?! — и щхьэр къыпыхуауэ етIысэхащ. — Къыщыхъуаи щыIэщ, унэIутым лIыгъэ зэрызэрихьам къыхэкIыу уэркъ щащIаи. Къохъур Iужажэм уэркъыныр щыхуагъэфэщаи, дэтхэнэр пщIэн?! — Тембот и псалъэр иухащ.
ЛIым и щхьэр фIэхуауэ дэкIыжащ. Тхьэм ещIэ абы и Iуэхур зэрыхъуар.
