Лъэпкъыр лъэпкъ зыщIыжыр, и бзэмрэ и хабзэмрэщ. Ар цIыхум къыдалъху, къыдогъуэгурыкIуэ, и псэм хухэмыхыну мэхъу. НобэкIэ дунейм бзэ 7151-рэ тету жаIэ. А псоми уахэплъэжмэ, нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ адыгэбзэр… ЩIыуэпсыбзэр, макъыбзэр, ди анэдэлъхубзэ дахэр.
Сыт щыгъуэ-тIэ адыгэбзэр къыщыунэхуар? Языныкъуэ щIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, бзэр зэрымыщIэкIэ къэунэхуащ, цIыхум щIыуэпсым щызэхих макъхэр тегъэщIапIэ ищIу и щхьэм илъыр къриIуэтэн папщIэ. Мы еплъыкIэм и телъхьэщ «ЩIы Уэ Псы Бзэ» тхылъыр зи IэдакъэщIэкI Токъмакъ Айдынрэ «Адыгэбзэ — макъыбзэ» тхылъыр зытха Бер Хьикмэтрэ.
— ЦIыхум и щхьэм илъыр къиIуэтэн папщIэ тэрмэшыр къигупсысащ псом япэ. Ауэ а тэрмэшыр зэрымащIэр къыгурыIуэщ, гурымын щигъэтри, щIыуэпсым щызэхих макъхэр къигъэсэбэпурэ, языныкъуэ Iуэхугъуэхэм цIэ фIищащ, щыIэцIэхэр къигупсысащ. Псалъэм папщIэ, хы. Псыр щыхъейкIэ, узэщIэдэIукIмэ, макъ ещI «хххыыы» жиIэу. Ар щыIэцIэу псышхуэм фIищащ. Уэшх… Ш-ш-ш жиIэу, уэм къех жыхуиIэу. Аращ уэсри. Бжэн къиукIам «лъ-лъ-лъ» жиIэу щIэж плъыжьыгъэм «лъы» фIищащ. Ауэ, зэрыхуэзгъэфащэмкIэ, япэ дыдэу къигупсыса псалъэр «хьэ» жыхуиIэращ. Пасэрейм «хьэ» жиIэмэ, «цIыху» къригъэкIыу арат, къижыхьауэ, ешауэ етIысэха нэужь «хьэ-хьэ-хьэ» жиIэу, хьэлъэу зэрыбауэм щхьэкIэ. Хьэ псэущхьэм хьэ щIыфIищари аращ — абы и бзэгур къидзауэ, бауэкIэщIу «хьэ-хьэ-хьэ» жиIэти. Адыгэбзэм псалъэ куэд дыдэ хэтщ «хьэ»-кIэ къригъажьэу. Зэрымакъыбзэр къапщтэмэ, ар япэ дыдэ цIыхум къыIурыхьа бзэуэ зэрыщытым шэч къытесхьэркъым, си щхьэкIэ, — жеIэ Токъмакъым.
Пэжу, биолог гуэрхэр арэзы тохъуэ цIыхур къэзыухъуреихь, зыхэпсэукI щIыуэпсым щызэхих, псэущхьэхэм къагъэIу макъхэм щIэдэIукIыурэ, езым и бзэр зэриухуам, цIыхум и акъылым зиу-жьыху, псалъэхэри нэхъыбэ зэрыхъуам. Зоологхэм зэрыжаIэмкIэ, псэущхьэхэм къагъэIу -макъхэмрэ зэрызащIымрэ хуитыжкъым, зашыIэфыркъым. Псалъэм папщIэ, хьэр щышынэм деж зыгъэшынам йобэн, мыувыIэжыфу. ЦIыхуми къыхуохуэ, щыдыхьэшхкIэ е щыгъкIэ, зыхуэмышыIэу, зызэтримыубыдэфу. Нэхъ зыхуитыр и псалъэрщ. Абы къыхэкIыу, псэущхьэхэм къагъэIу макъхэр макъ къудейуэ аращ, зэрышынэр, зэрыгубжьыр, зэрыгуфIэр къраIуатэу, армыхъумэ зэрызэгурыIуэ бзэкъым. Ауэ щыхъукIэ, бзэ зыIурылъыр цIыхум и закъуэщ.
Бзэм и лэжьакIуэ, хьэтхэм я тхыдэр зыдж, этнолингвист ПхытIыкI Хьэутий жеIэ:
— Бзэр тегъэщIапIэ сщIауэ тхыдэр соджри, илъэс мини 7,5-кIэ соIэбыхыф. Абы адэкIэ зыри къысхуэтIэщIакъым. ЗэрыхуэзгъэфащэмкIи, а лъэхъэнэм ирихьэлIэу насыпыншагъэ гуэр къэхъури, цIыхум бзэ зэрыIулъам и зы щыхьэт къимыгъанэу игъэкIуэдащ. Ар е псыдзэшхуэщ, е щIыхъей шынагъуэщ, е къэбэкъауэ телъыджэщ. ГъущIынэтхым нэхъыжь дэфтэр диIэкъым бзэр иридджыну. Ар уи тегъэщIапIэу илъэс мини 4,5-кIэ узэIэбэкIыжмэ, цIыхум псалъэ мини 2 нэхъыбэ Iурымылъауэ къэсхутащ. ГъущIынэтхым сыщеджэкIэ къыхощ ар. Бзэ Iурылъыр къриIуэтэну тхыбзэ хуримыкъуауэ е нэхъыбэ Iурымылъауэ аращ. ЦIыхур бгы гъуанэм къикIыу къалэ иухуэн щыщIидзаращ цивилизацэм и пэщIэдзэу къалъытэр. Ар къапщтэмэ, хьэтхэм нэхърэ нэхъыжь лъэпкъ, цивилизацэ щыIакъым. Япэу къалэ зыухуари, гъущIхэкIхэм ирилэжьэн щIэзыдзари, Iэмэпсымэхэмрэ цIыхур зыхуэныкъуэ хьэпшыпхэмрэ къэзыгупсысари, Бабылейр зыухуари хьэтхэрщ. СызэригугъэмкIэ, а лъэпкъырщ дунейм зытриубгъуэу мыдрей лъэпкъ псори къызытехъукIыжар, бзэ псори къызытепщIыкIыжар. Лъэпкъыу дунейм тетым зы IуэрыIуатэщ я лъабжьэр, я бзэми зэщхьу псалъэ гуп хэтщ. А псалъэ гупыр цIыхухэм зы бзэ яIурылъу щыщыта лъэхъэнэм къыщежьахэрщ. Щыхьэт нэхъыби ухуейкъым. ЗэхэIэпхъукIа нэужь, зэрызэлъэмыIэсым къы¬хэкIыу, я бзэри зэхуэмыдэ хъуауэ аращ. НобэкIэ дунейм тетщ бзэ мини 7 зезыхьэ цIыху меларди 7,6-рэ.
ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, илъэс мини 2 — 4 къэс бзэм зехъуэж, «зегъэкъабзэ», ауэ пасэрейхэмрэ нобэрейхэмрэ зэхуэдэу къагурыIуэ гуэрхэри къыхонэ. Рединг университетым бзэм ирилажьэ и щIэныгъэлIхэмрэ биологхэмрэ зэдрагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, зимыхъуэжу бзэм къыхонэ цIэпапщIэр, бжыгъэцIэр, наречиер. Апхуэдэу, илъэс мин бжыгъэ ипэкIэ пасэрей евроазиат бзэхэм зэхуэдэу къахэнат нобэми къэса «сэ», «дэ», «уэ», «лIы», «анэ», «хьэ» «хьэуэ», «мор», «къэхь», «хэт», «мобы», «сыт», «фэ», «жьы», «Iэ», «еIэ», «къарэ», «ежэх», «банэ» (хьэр мэбанэ), «яжьэ», жыхуиIэхэр. Мы псалъэхэм илъэс мин 12 — 15 я ныбжьщ! Ахэр хэтщ нобэрей адыгэбзэм, тыркубзэм, узбекыбзэм, куржыбзэм, финыбзэм, венгрыбзэм, нэгъуэщIхэми.
Языныкъуэхэм жаIэ адыгэм тхыбзэ имыIауэ, ди бзэм дритхэжын щыщIэддзари кириллицэр тегъэщIапIэ ящIу адыгэ алфавитыр зэхагъэува нэужьу.
— Адыгэм тхыбзэ димыIауэ жыпIэныр щыуагъэшхуэщ. Сэ пасэрей хьэтхэм я гъущIынэтхым къыщызгъуэтыжащ адыгэм тхыбзэ зэриIам и щыхьэт куэд. Псалъэм папщIэ, гъущIынэтхым итщ нартхэм теухуа хъыбар, япэ дыдэу Кавказым икIыу Анадолэм, Мысырым, Месопотамием кIуа лIыхъужьхэм я цIэхэр. КъищынэмыщIауэ, этруссие алфавитымкIэ тхауэ зэIэпахыу щыта тхыгъэхэри къысIэрыхьэжащ. Абы къикIыр зыщ – адыгэр зыхэпсэукI лъэхъэнэм дунейм къыщекIуэкIыу щыта алфавитыр къигъэсэбэпурэ тхэуэ щытащ. Иджыблагъэ къысIэрыхьащ тхыгъэ гъэщIэгъуэн. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ар 4-6-нэ лIэщIыгъуэхэм ятхащ. Тэрч щIыналъэм къыщагъуэта а тхыгъэр тхащ этруссие алфавитымрэ адыгэ лъэпкъ дамыгъэхэмрэкIэ зэхэту. Абы и закъуэкъым – этрусс алфавитым и хьэрфхэр, гъуджэм къищым хуэдэу, зэгъэндзэкIащ. КъызэрызгурыIуамкIэ, ар бзэ щэхущ, адыгэм къищынэмыщIа зы цIыхуи къеджэфынукъым. Тхыгъэм къыщыIуэтар зэхэзгъэкIауэ жыпIэ хъунущ, абы къыщыгъэлъэгъуа лъэпкъыцIэхэри наIуэщ, — жеIэ ПхытIыкIым.
Лъэпкъ дамыгъэхэмрэ дызыщыгъуазэ алфавитхэмрэ къищынэмыщIауэ, пасэрей адыгэм иIащ иджыри зы тхыбзэ – тхыпхъэр.
— Тхыпхъэр бзэм и зы IуэтэкIэщ. Абы имызакъуэу адыгэм гъущIым, пхъэм, ятIагъуэм къыхищIыкIыу щыта хьэпшып цIыкIухэмкIэ къыдэпсалъэу арат. Мейкъуапэ культурэмрэ Анадолэм къыщыкъуахыжа хьэт фэеплъхэмрэ зы лъэпкъщ къызэзынэкIар. Хьэтым, адыгэр къызытехъукIыжам… «Хьэт дыгъэ» зыфIаща жэз фэеплъми, адыгэ пщащэм и фащэм хидыкI тхьэмпищми къикIыр зыщ – щыхъумэ! Уэм къикI Щыблэ къауэм дыщыхъумэ, бийм дыщыхъумэ, чысэм тет тхьэмпищри – «щыхъумэ»-щ. Псори зы IуэтэкIэ щIыкIэщ, зы тхьэлъэIущ. Кириллицэр дыгъуасэрей лIэщIыгъуэщ… Нэхъ куууIуэу деIэбыхын хуейщ адыгэм и тхыбзэр къэттIэщIын щхьэкIэ, — пещэ Токъмакъ Айдын.
Бзэ щIэныгъэрылажьэхэм зэрыжаIэмкIэ, адыгэбзэр индоевропеибзэхэм жыжьэрэ-гъунэгъуу емыкIуалIэу, щхьэхуэу къогъуэгурыкIуэ. Ауэ щыхъукIэ, абы и щIыбагъ къыдэлъщ тхыдэшхуэ, щIэлъщ къаруушхуэ, къызэригъэщIа дыдэм хуэдэу нобэм къыщысыфакIэ, зыщихъумэжыфакIэ.
