Адыгэ лъэпкъым и тхыдэр жыжьэ дыдэ къыщожьэ икIи ижь-ижьыж лъандэрэ диIа хабзэмкlэ цlэрыlуэу къэгъуэгурыкIуащ ди адэжьхэр. Адыгэхэм я псэукlэмрэ щэнхабзэмрэ лъэпкъ куэд щlапlыкlащ, щlэхъукlащ. Нобэ дызэрыува щытыкIэм сыхуоплъэкIри, нэхъыжьхэм ягъафIэу зэрахьа ди хабзэмрэ адыгэбзэмрэ лей къытедгъэхьэу къысщохъу… Ауэ щыхъукIэ, согузавэ: сыт ди ужь ит щIэблэм къахуэдгъанэр? Сытыбзэ ахэр зэрыпсэлъэнур, сыт хуэдэ хабзэ зытетынур, абыхэм къащIэхъуэжынухэм адыгагъэм пщIэ хуащIыну? Гукъеуэм сыхуешэж зы гупсысэ — зи хабзэ епцIыжар и щхьэ епцlыжауэ аращ.
Анэдэлъхубзэри лъэпкъ хабзэри сабийм хуэдэщ. Зегъэлlэлlэн хуейщ.
Ди хабзэм и фащэ нэхъыфl, нэхъапэ дыдэхэм ящыщш адыгагъэмрэ адыгэ намысымрэ lыгьыныр, гъэзэщlэныр, цlыхум зимыгъэпудыжыныр, нэхъыжьыр бзылъхугъэр гъэлъэпlэныр. Адыгэ хабзэм куэд къызэщlеубыдэ, ар зыхэпщlэн хуейщ, уи гумрэ уи псэмрэ дыхьэу.
«Сэ сыадыгэкъэ?!», — жыпlэрэ, ар IуэхущIафэрэ щытыкIэкIэ умыгъэбыдэжмэ, зэфlэкlынукъым, хабзэри бзэри езыр-езыру зэфlэувэжынукъым.
«Лъэпкъым и напэр зылlми трехыф, лъэпкъым и щlыхьыр зылlми еlэтыф», «Лlыгъэ щlапlэ лlы икlуадэркъым», — жеIэ псалъэжьым. Ар зэхэсхыху Къазэнокьуэ Жэбагъы и псалъэхэр сигу къокIыж… Абы зы къуэ закъуэ иlэу арати, «Мащlэщ» ,- жаlэу цlыхухэр къыщыхуэгузавэм, жэуапу яритащ жаlэ: «Ар лlы хъумэ, сэ абы срикъунщ, ауэ лlы мыхъумэ, зэрылъэпкъыу тхурикъунщ». Сыту фIыт мыр иджыпсту щыIэ адэхэмрэ къуэхэмрэ ягу илъатэмэ!
Зэрыгурыlуэгъуэщи, псори къыщежьэр унагъуэрщ. Аращ сабийм хьэл хуэхъунур къыщищтэр.
Цlыхум шынэрэ укlытэрэ хэлъу къэтэджын, псэун хуейуэ ялъытэрт адыгэхэм. Сабийр фIэлIыкIын хуейщ и адэ-анэмрэ нэхъыжьхэмрэ. Къыдэкlуэтеихукlэ абы и шынэм укlытэкlэ зихъуэжу, балигъыпlэ иува иужькlэ ар и гъуазэ хъууэ я фIэщ хъурт ди нэхъыжь Iущхэм. ЦIыху щыт-щымытым емылъытауэ, напэм къемыкlу зымылэжьырт зэпIэзэрытыр, цlыху гъэсакlэ зэджэри. «Шынэрэ укlытэрэ хэлъу», — жыIэгъуэр ауэ сытми къагупсысакьым.
Щlалэ цlыкlу лъэпкьым къахэхъуамэ — ар гуфlэгьуэшхуэт, лъэпкьым и къупщхьэу, лъэпкъ мыгъэкlуэду ялъытэрт. Ахэр лъэпкьым и лъапсэт, и хъумакlуэт. Зауэлlт, къыщхьэщыжакlуэт, унагъуэм хъер къезыхьэлlэт, адэ-анэм я жьыгъуэм я щlэгъэкъуэнт.
Адыгэхэм зэрыжаlэмкlэ, хъыджэбз цlыкlухэр хамэ бынщ. Ахэр зы унагъуэм къыщохъури,нэгъуэщl унагъуэм щопсэу, я гъащlэр щахь, зыхыхьами я лъэпкъ гъэбагъуэ, гуащэ щохъуж. Аращ адыгэхэм щlалэ цlыкlур япэ ирагъэщыныр къызыхэкlыу щытар, армыхъумэ хъыджэбз цlыкlухэр нэхъ жагъуэу ялъагъуу, нэхъ ягъэикlэу, ягъэпуду аратэкъым. Уеблэмэ щIалэр унагъуэм щхьэкIэ, пщащэр лъэпкъ псом щхьэкIэ япIу къалъытэрт, бзылъхугъэ мыгъэсам, бын хуэгъэсэнутэкъыми.
Пщащэ цlыкlу гъэсам куэдым гу лъитэн хуейт. Псалъэм папщlэ, нэхъыжьым псы езыт хъыджэбз цlыкlум а псы зритым фалъэм и къур е шынакъжьейм и кlыр хуигъазэу иритын хуейт, нэхъыжь ар lызыхым и дежкlэ нэхъ тынш хъун щхьэкlэ. Зэ еплъыгъуэкIэ, мыхьэнэшхуи иIэ хуэдэкъым, ауэ цIыхум гукъэкI иIэу бгъэсэным и зы Iэмалщ.
Мыхьэнэшхуэ иlэт адыгэ хъыджэбзхэмрэ щlалэхэмрэ джэгу зэрыхыхьэм, зэрыхэтым, лъагъуныгъэр зэраIуатэм, я зэпсэлъэкlэм. Ахэр щызэрыцlыхурт, икlи щызэдэгушыlэрт хьэгъуэлlыгъуэхэм, гуфlэгъуэхэм, тхьэлъэlухэм. Ауэ пщащэхэр гуфlэгъуэ зиlэ унагъуэм езыр-езыру кlуэртэкъым. Атlэ, lуэхур зиlэ унагъуэм я нэхъыжьым и цlэкlэ пщащэм къеджэн хуейт. Кlуэну хуит ящIа пщащэм и щхьэм пщlэ хуищlыжу щытмэ, езым и закъуэ тридзэу кlуэнри къезэгъыртэкъым. Ар е и дэлъху, е дзыхь зыхуащl щlалэ, е гуфlэгъуэ зиlэм ящыщ кьакlуэу ишэн хуейуэ арат хабзэр.
Гу лъытапхъэщи, пщащэр хьэщIапIэ зэрашам ещхьыркъабзэуи къашэжу къратыжын хуейт адэ-анэм, ари зэман зэраухылIам фlимыгъэкlыу. Дауэдапщэм хэт пщащэм къекIуртэкъым псалъэреймэ, дыхьэшхыреймэ е къафэреймэ.
Унагъуэ зыухуа ныбжьыщlитlыр зыбгъэдэкlыжыну адыгэ хабзэм хуит щищlыр lуэхугъуищ къудейт: лlым и акъылым сэкъат иlэмэ, фызым бын къыщlэмыхъуэмэ, зэщхьэгъуситlым языр дунейм ехыжамэ. Мыдрейм щыгъуэ зэлlзэфыз хъуам зэгурыlуэу я бын зэдапlыжын фlэкlа зэбгрыжыж щыlэтэкъым.
Хьэгъуэлlыгъуэ, гуфlэгъуэ хуэдэхэм хъыджэбзхэм гъусэ ямыlэу ямыгъакlуэмэ, щlэпщакlуэм и деж апхуэдэ пэрыуэ щыlэтэкъым. Щхьэусыгъуэ ящlу зэзэмызэ фlэкlа щlэпщакlуэ мыкlуахэм губгъэн хуащlырт. Сымаджэм, щlэпщакlуэ хуащlу зэхэпхауэ умыкIуэныр, ущlэмыупщlэныр, цlыхугъэншагъэт, адыгагъэм къезэгътэкъым.
Щlэпщакlуэ зыхуащlыр зи къупщхьэ къута е уlэгъэ хьэлъэ зытелъхэрт. Щекlуэкlыр жэщырт, пшапэр зэхэуа иужькlэ щlидзэрти, нэху щыхункlэ уэрэд жаlэрт, джэгухэрт,
Гухэлъ зыщlа щlалэмрэ хъыджэбзымрэ нащхьэрэ lущхьэкlэ зэрыщlэрт.
Пасэм щыгъуэ адыгэхэм яlащ «пщащэ унэ». Абы бжэ щхьэхуэ хэлът, нэхъыжьхэм укъамылъагъуу ущlыхьэ хъуну. А пэш лейм — пщащэ унэм, щlалэхэр къакlуэурэ хъыджэбз дэсхэр трагъэуныр, абы бгъэдэсыныр зыкlи емыкlутэкъым. Емыкlур щlалэмрэ хъыджэбзымрэ я закъуэ «пщащэ пэшым» щlэсынырт, уэрамым щызэхуэзэу, зыгуэрым и унэ къуагъ къуэтынырт.
Бзылъхугъэхэр лъэпкьым и узыншагъэщ, и дахагъэщ, и щlэблэщ, и къэкlуэнщ.
Хъыджэбз цlыкlухэр щlапlыкlырт гукъэкl яlэу къэхъуным, гуапагъэ, шыIэ, гулъытэ яхэлъыным, lэ щабэ-Iущабэу, цlыху зрагъэхъуэпсэфу, къыдахьэхыфу щытыным.
Пасэ дыдэу адыгэхэм теухуауэ ятха тхыгьэхэм къызэрыхэщыжымкlэ, сабий къалъхуагъащlэр занщlэу псы къежэхымкlэ ягъэпскlыу щытащ, щlымахуэти гъэмахуэти жамыlэу. Апхуэдэхэм ущрохьэлlэ Интериано Дж., нэгъуэщlхэми я тхыгъэм. Япэ дыдэ дунейм къытехьа дзадзу цlыкlум и напэ, и тхьэкlумэ зэхуакухэм, фызгъалъхуэм бынжэр зэрыпиупщlу, сабийм и лъэныкъуэмкlэ къэна бынжэ лъэдакъэм къижа лъым щыщ щихуэрт, и нэ къэмыпщlахэр быдзышэкlэ щlилъэщlыкlырт, сабий зыгъуэта цlыхубзым и гъэшыр къэкlуа иужькlэ. Лlэщlыгъуитl – щы хуэдэкlэ узэlэбэкlыжмэ, адыгэ хъыджэбз цlыкlухэм илъэсибгъум щитым куэншыбэ щрагъэтlагъэу щытащ. Куэншыбэм хъыджэбз цlыкlум и lэпкълъэпкъыр, и бгым къыщыщlэдзауэ и шхулъэхэм нэс, быдэу зэщlикъузэрт, и бгырыпх щlэпхэкlэр псыгъуэу, и шхужьхэр лъагэу, езыр ичауэ, лъакъуэ лъагэу къэхъун щхьэкlэ. Мыбы ирахауэ щытауэ апхуэдэ адыгэ куэншыбэхэр Санкт-Петербург музейм, Кунсткамера жыхуаIэу Петр Езанэм къызэригъэпэщауэ щытам иджыри щlэлъщ.
Япэрей зэманым адыгэ бзылъхугъэхэр лэжьакlуэшхуэу, псэемыблэжу, щхьэх ямыщlэущ зэрыщытар. Унагъуэхэр унагъуэшхуэт, щхьэгъусэ, бын ягъуэтыжауэ зэкъуэшитlи щыи щызэхэсыр мащlэтэкъым. Ахэр я шхынкlи, я щыгъынкlи зыхуей хуэзэныр зи lуэхур бзылъхугъэ емызэшыжхэрт. lэщхьэл цlыкlухэмкlэ хьэжэу, lэкlэ ужьгъэу, гухъум къытемыкlыу, гуарцэ lугъуэм я нэхэр ирифыжауэ, гугъут абы я lэнатlэр, ауэ насыпыфlэт ялlхэм, я дэлъхухэм, я къуэхэм, я тхьэмадэхэм хуэзэж техыжауэ гуэншэрыкъ хуадмэ, цей екlуу хуащlмэ, тэджэлей хуажьыщlмэ, хуадыжмэ.
Цlыхухъу lуэхухэм я унафэр унагъуэм ис цlыхухъу нэхъыжьым зэрихьэрт, цlыхубз lуэхухэр гуащэм е нысэ нэхъыжьым зэрагъакlуэрт. Лlыр фыз lуэхум хэпсэлъыхьыртэкъым, фызри лlы lуэхум хэlэбэртэкъым.
Адыгэхэр хуэткlийт бзылъхугъэ цlыкlухэм я напэр, я щlыхьыр яхъумэжыным, унэ ихьа цlыхубзхэр я щхьэгъусэм хуэпэжыным. Цlыхубз ягъэдела, ягъэулъияр лъэпкъ псом я дежкlэ напэтэкъым. Апхуэдэхэр зэрымыщlагъэкlэ зыгуэрым ишамэ, щабзыщlи къыщыхъу щыlэт, Ауэ нэхъыбэм гуфэ пцlанэкlэ и адэ-анэм хурагъэшэжырти, уасэри зэlэпахыжырт. Пасэ зэманым нысащIэ зэрыкlуэу щыта гум щэкl плъыжьым къыхэщlыкlауэ щхьэ телъащ. Зызыхуэмыхъумэжа цlыхубзыр зэрашэж гум апхуэдэ щэкl трапхъуэртэкъыми, арат «гуфэ пцlанэкlэ» щlеджэу щытар. Зи нэмыс зымыlыгьыжыфа бзылъхугьэм хуащl нэмыплъыр абыкlэ къагьэлъагъуэрт. Ещхьэркьабзэу цlыху зыхуэпсэлъа унагъуэ ис бзылъхугъэм я щхьэцыр кlагуэу хъыджэбзым и адэм е фызым и лlым паупщlырт. Тхыгъэм къыхощыж, апхуэдэхэр пасэм щыгъуэ хамэ щlыпlэ къикlа цlыхухэм (кърым тэтэрхэм е тыркухэм) иращэу щытауэ.
Псом хуэмыдэу мыхьэнэшхуэ иlэт цlыхубз щхьэцым, абы хуэсакъырт. Щхьэцыр адыгэ бзылъхугъэхэм я фащэм хабжэу щытащ.
Хъыджэбз дэсым и щхьэцыр lэдийм хуэдэу ухуэнауэ едзыхат. Унэ ихьа цlыхубзхэм я щхьэцыр зы къудамэу яухуэнырти, ар я щхьэ щlыбым щашыхьыжат.
Тхыгъэжьхэм къазэрыхэщыжымкlэ, пасэ зэманым щыгъуэ XVI, XVII лlэщlыгъуэхэм, зи щхьэгъусэр зимыlэж, зауэм хэкlуэда лlыхэм я фызхэм я щхьэ щlыбым щхьэцым щыхрагъэубыдэрэ зэрахьэу щытащ зы гъэпща гуэр — гуэгуш хулъэ е нэгъуэщl. Абыкlэ къащlэу арат а бзылъхугъэр зэрыфызабэр, абы гулъытэ лей хуэщlын зэрыхуейр.
Щхьэцыр нэхъ кlыхьыхукlэ, нэхъ lувыхукlэ адыгэхэм ар зытелъ бзылъхугъэр нэхъ дахэу, нэхъ екlуу, нэхъ насыпыфlэу ялъытэрт.
Бзылъхугъэм и щхьэц утlыпщауэ, lэлъэщl темылъу уэрамым къыдыхьамэ, цlыхум къахыхьамэ, абы зы гузэвэгъуэ гуэр къылъысауэ, икlи къыщlолъэlур хуомыщIэнкIэ lэмал имыlэу ялъытэрт. Арауэ жаlэ а хабзэр къызытекlари. «Бзылъхугъэм и lэлъэщlыр зытрихрэ лlитl къамэ къызыхуизыхам я зэхуаку дидзэмэ, абыхэм я lэщэр иралъхьэжу зэпикlуэтыжын хуейщ», — жаlэу пасэм ди деж щыlа цlыху куэдым я тхыгъэхэм къыщыхощ. Мыбы lэлъэщlыр аратэкъым нэхъыщхьэр, нэхъыщхьэр бзылъхугъэ лъаlуэм, анэм, цlыхубзым худэчыхын зэрыхуейрт, абы и лъэlум уебакъуэ зэрымыхъунурт.
Зэманым зехъуэж. А зэманым и гъусэу ди хабзэми зехъуэж. Япэм щыгъуэ ди хабзэм хэлъа хьэлэмэтым и нэхьыбэр хэлъыжкъым. Япэм емыкlушхуэу ябжу щытар иджыпсту, ди жагъуэ зэрыхъунщи, тэмэму къалъытэ.
Сохъуапсэ ди лъэпкъым и щхьэр лъагэу lэтауэ, ди хабзэр, напэр, бзэр тхъумэу, дызэгурыlуэу дунейм дытетыну.
